سپیده دم ۱۵ خرداد  ۱۳۴۲ بود که عوامل رژیم منحوس پهلوی  به خانه ساده امام خمینی (ره) در قم  حمله کرده و برای یافتن ایشان خدمه بیت را مورد آزار و اذیت  قرار دادند.

در این اثنا امام با صدایی بلند به عوامل رژیم گفتند: «روح الله خمینی من هستم چرا این‌ها را اذیت می‌کنید». مأموران که مسلح  بودند ایشان را دستگیر و در یک ماشین فولکس سوار می‌کنند و به خیابان می‌رسانند. سپس با یک ماشین تندرو و مجهز که از قبل آماده شده بود به زندان قصر تهران منتقل کردند.

هنوز چند ساعتی از دستگیری امام (ره) نگذشته بود که خبر به سرعت در شهر و روستا‌های قم پیچید؛ خیابان‌های قم از شعار کوبنده یا مرگ یا خمینی در اعتراض به دستگیری امام به لرزه درآمد.

از رستاخیز کفن پوشان ورامین تا حمام خون در تهران

مردم تهران هم در اعتراض به دستگیری امام خمینی (ره) به خیابان‌ها ریختند و قیام خونین خویش را آغاز کردند. سیل خروشان کشاورزان غیور و کفن‌پوش ورامین به سوی تهران حرکت کردند.

با خبر دستگیری امام در پانزده خرداد موجی عظیم از اعتراضات مردمی در تهران، ورامین، مشهد، قزوین، کاشان، شیراز، تبریز و اصفهان و چند شهر دیگر به راه افتاد. علم دستور کشتار بی رحمانه صادر کرد در تهران و قم دامنه اعتراضات گسترده بود.

 شاه جنایتکار که در برابر قیام ملت، تاج و تخت خود را در خطر می‌دید، با رگبار به جنگ مردم بی دفاع رفت و تهران را در پانزدهم خرداد ۱۳۴۲، به حمام خون تبدیل کرد.

تاریخ گواهی می دهد که در این روز حدود ۱۵ هزار مسلمان ایرانی به خاک و خون کشیده شدند و بدین ترتیب صفحه جدیدی در تاریخ مبارزات انقلاب ایران اسلامی در یوم الله ۱۵ خرداد ورق خورد.

اما پشت پرده سپیده دم نیمه خرداد چه بود؟ کارشناسان تاریخ انقلاب اسلامی می گویند برای شکل گیری حماسه تاریخ ساز پانزده خرداد از مدت ها قبل پیش زمینه هایی فراهم شده بود.

 
پیش زمینه های قیام خونین ۱۵ خرداد 

حسینعلی قربانی، کارشناس تاریخ انقلاب اسلامی درباره پیش زمینه‌های قیام بزرگ پانزده خرداد می گوید:از جمله عواملی که زمینه ساز قیام سترگ ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ شد تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، انقلاب سفید و حمله مأموران حکومتی به مدرسه فیضیه قم در فروردین ۱۳۴۲ بود.

وی افزود:بر اساس قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی، شرط مسلمان بودن و سوگند به قرآن مجید از شرایط انتخاب شوندگان حذف شد و به زنان هم حق انتخاب شدن و انتخاب کردن داده شده بود.

قربانی با بیان اینکه روحانیون و طلاب ایام محرم سال ۱۳۴۲ را فرصتی برای تبلیغات علیه محمدرضا پهلوی می شمردند، افزود:از طرفی حکومت پهلوی هم وعاظ و روحانیون را ملزم کرده بود، در سخنرانی‌ها  علیه شخص اول مملکت سخن نگویند.  علیه اسرائیل نیز مطلبی گفته نشود و اینکه به گوش مردم نخوانند که  اسلام در خطر است.

کارشناس تاریخ انقلاب اسلامی گفت: در واقع در تاسوعا و عاشورای سال ۱۳۴۲ بود که  انتقاد از حکومت پهلوی به تظاهرات سیاسی تبدیل و شعار‌هایی به طرفداری از امام خمینی(ره) سر داده شد.

کارشناس تاریخ گفت: حکومت نا مشروع  پهلوی هم در واکنش به این رویداد‌ها و به منظور تهدید و پایان دادن به تظاهرات، در صدد دستگیری امام خمینی و گروهی از روحانیون برآمد. 

انقلاب سفید آمریکایی

کارشناس تاریخ انقلاب اسلامی گفت:بعد از لغو لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، شاه در اثر فشار آمریکا در ۱۹ دی ۱۳۴۱ و در سالروز تصویب اصلاحات ارضی اعلام کرد قصد دارد اصول شش گانه ۱. الغای رژیم ارباب رعیتی ۲. ملی کردن جنگل­‌ها در سراسر کشور ۳. فروش سهام کارخانجات دولتی ۴. سهیم کردن کارگران در منافع کارگاه ­های تولیدی و صنعتی ۵. اصلاح قانون انتخابات ۶. ایجاد سپاه دانش به منظور اجرای تعلیمات عمومی و اجباری به نظر خواهی بگذارد.

قربانی می‌گوید:به دنبال سخنان امام خمینی و تبادل نظرها، سرانجام بنا بر آن شد که طی اعلامیه‌هایی مراجع مخالفت خود را با رفراندوم شاه اعلام کنند و از مردم بخواهند که از شرکت در آن خودداری کنند.

این کارشناس تاریخ گفت:با انتشار اعلامیه امام نسبت به غیرقانونی بودن همه پرسی، مردم تهران قم و دیگر شهر‌ها به خیابان ریختند، بازار در تهران تعطیل شد، رژیم برای کنترل اوضاع ، تهران را اشغال نظامی کرد.

سفر شاه به قم 

کارشناس تاریخ انقلاب اسلامی می‌گوید:در چهارم بهمن ۱۳۴۱ شاه به قم رفت تا با سخنرانی ثابت کند علما در مخالفت با اصول شش گانه متحد نیستند، علما استقبال از شاه را تحریم کردند، قم تعطیل شد، شاه هم به روحانیت و اسلام اهانت کرد.

به گفته وی به جز عده‌ای که از تهران آمده بودند و تعداد اندکی از مردم قم، کسی در سخنرانی شاه حاضر نشد.

کارشناس تاریخ گفت:شاه از شدت خشم حتی وارد حرم نشد و در سخنان خود روحانیت  را خائن‌تر از حزب توده و کمونیست‌ها شمرد.

در چنین شرایطی شاه با فشار همه پرسی فرمایشی خود را در ۶ بهمن سال ۴۱ برپا کرد و و رئیس جمهور آمریکا و ملکه انگلیس این رفراندوم را به وی تبریک گفتند.

قربانی  می‌گوید:علم هم تصویب این لایحه لغو شده را به صورت ماده اصلاحی قانون انتخابات به اجرا گذاشت و امام آن را از نظر قانون اساسی بی اعتبار دانست.

فاجعه خونین مدرسه فیضیه قم

 دکتر محمد ظهیری پژوهشگر تاریخ و عضو هیئت علمی دانشگاه درباره فاجعه خونین فیضیه از عوامل مهم قیام پانزده خرداد گفت: در آستانه فرا رسیدن عید نوروز ۱۳۴۲، عید نوروز از سوی همه علمای قم و دیگر حوزه‌های علمیه و علمای شهرستان‌ها عزای عمومی اعلام شد تا  افکار عمومی ملت ایران به اقدامات غیر اسلامی و ملی رژیم جلب شود.

وی افزود:امام(ره) در پایان اعلامیه اش در این خصوص با عنوان روحانیت امسال عید ندارد، عملاً به کنار رفتن دولت مستقر حکم داد و آن را مستبدی خواند که هم از احکام اسلامی تخلف کرده و هم متجاوز به قانون اساسی است.

کار شناس تاریخ انقلاب گفت:با توجه به تعطیلی نوروز و اعلام عزای عمومی و صدور اعلامیه علما، ده‌ها هزار نفر مردم از سراسر کشور به قم سرازیر شدند و در مراسم شهادت امام صادق علیه‌السلام روز دوم فروردین ۱۳۴۲ مقارن با ۲۵ شوال ۱۳۸۲ ق در مدرسه فیضیه شرکت کردند.

ظهیری گفت:ازدحام چنان بود که تمام صحن و ایوان‌های طبقه دوم پر از جمعیت بود؛ در اثنای مراسم ناگهان صد‌ها کماندو به مردم و روحانیون بی دفاع حمله‌ور شدند.

به گفته وی رژیم شاه تلاش کرد واقعه را درگیری میان مردم و دهقانان از یک سو و روحانیان از سوی دیگر، بر سر مسئله اصلاحات ارضی و حق رای بانوان نشان دهد. 

کارشناس تاریخ می‌گوید:هنوز زمانی از کشتار طلاب فیضیه نگذشته بود که خبر آن در سراسر ایران و کشور‌های همسایه منتشر شد. با وجود تلاش حکومت برای کتمان وقایع در این باره، این فاجعه تأثیر عمیقی بر توده‌های مردم و روحانیت بر جای گذاشت، به طوری که یکی از عوامل اصلی قیام ۱۵ خرداد شد، افشاگری‌های امام خمینی درباره این فاجعه، نقش اساسی در گسترش نهضت و شکل گیری قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ داشت.

محتوای سخنان کوبنده امام (ره) در مدرسه فیضیه چه بود؟

دکتر ظهیری گفت:در ۱۳ خرداد ۴۲ مقارن با عاشورای حسینی، امام (ره) به مدرسه فیضیه قم رفت تا درباره مسائل سیاسی روز سخنرانی کند.

بر طبق گزارش مامور ساواک «در تاریخ قم چنین جمعیتی دیده نشده است خمینی را مثل امام وارد کردند و تمام جمعیت چنان صلوات فرستاد که شعاع آن تا دو کیلومتر شنیده می‌شد».

وی افزود: در همین سخنرانی بود که امام خمینی با صدای بلند خطاب به شاه فرمود:‌ای آقای شاه!‌ای جناب شاه! من به تو نصیحت می‏ کنم؛ دست بردار از این کارها. آقا! اغفال دارند می ‏کنند تو را. من میل ندارم که یک روز اگر بخواهند تو بروی، همه شکر کنند! اگر دیکته می ‏دهند دستت و می ‏گویند بخوان، در اطرافش فکر کن... نصیحت مرا بشنو... ربط مابین شاه و اسرائیل چیست که سازمان امنیت می‏ گوید: از اسرائیل حرف نزنید... مگر شاه اسرائیلی است؟ آقا نکن این‏طور، بشنو از من، بشنو از روحانیون. اینها صلاح ملت را می‏ خواهند اینها صلاح مملکت را می‏ خواهند. ما مرتجع هستیم؟

اسرائیل نمی‌خواهد دراین مملکت دانشمند باشد، اسرائیل نمی‌خواهد در این مملکت قرآن باشد؛ اسرائیل نمی‌خواهد دراین مملکت علمای دین باشند؛ اسرائیل نمی‌خواهد در این مملکت احکام اسلام باشد. اسرائیل به دعوت عمال سیاه خود، مدرسه فیضیه قم و طالبیه تبریز را کوبید.

ما را می‌کوبند، شما ملت را می‌کوبید. می‌خواهد اقتصاد شما را قبضه کند؛ می‌خواهد زراعت و تجارت شما را از بین ببرد؛ می‌خواهد در این مملکت، دارای ثروتی نباشد، ثروت‌ها را تصاحب کند به دست عمال خود. این چیز‌هایی که مانع هستند، چیز‌هایی که سد راه هستند، این سد‌ها را می‌شکند؛ قرآن سد راه است، باید شکسته شود؛ روحانیت سد راه است، باید شکسته شود؛ مدرسه فیضیه سد راه است، باید خراب شود؛ طلاب علوم دینیه ممکن است بعد‌ها سد راه بشوند، باید از پشت بام بیفتند، باید سر و دست آنها شکسته شود برای اینکه اسرائیل به منافع خودش برسد؛ دولت ما به تبعیت اسرائیل به ما اهانت می‌کند».

دکتر ظهیری عنوان کرد:یک روز پس از این سخنرانی (سحرگاه پانزده خرداد سال ۴۲، ساواک، خانه ساده حضرت امام در قم را محاصره کردند و ایشان را در حالی که مشغول نماز شب بود دستگیر و به زندان قصر تهران منتقل نمودند.

کارشناس تاریخ انقلاب اسلامی بااشاره به اعتراضات به دستگیری ها و سرکوب قیام های مردمی گفت:سرانجا در ۱۵ فروردین ۱۳۴۳، پس از سالگرد واقعه فیضیه و پیش از ذی‌حجه و محرم، امام خمینی پیام آزادی خود را دریافت کرد و از قیطریه خارج شده و به منزل خود در قم منتقل شدند. خبر آزادی ایشان موجی از شادی آفرید و دیدارکنندگان را از قم و شهر‌های دیگر، به سمت منزل او روانه ساخت. دولت نیز آزادی امام خمینی را نتیجه علایق مذهبی حکومت و احترام به مقامات روحانی تفسیر کرد.

تلاش رژیم پهلوی برای تضعیف مرجعیت دینی در نزد مردم

ظهیری، پژوهشگر تاریخ و عضو هیئت علمی دانشگاه  با اشاره به اینکه انقلاب اسلامی بر پایه یک نظام گفتمانی و اسلام شیعی شکل گرفت اظهار کرد:در این گفتمان رابطه بین عالمان دینی و مردم مبتنی بر تقلید و مقلد بود.

این کارشناس  عنوان کرد: بعد از قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲، رژیم شاه برای خنثی نمودن حرکت اسلامی مردم، امام را تبعید کرد و از سال ۵۶ به نوعی اعتراضات عمومی به رژیم شکل گرفته بود از این رو حمله به جایگاه روحانیت در دستور کار رژیم ستم شاهی قرار گرفت.

این پژوهشگر تاریخ و عضو هیئت علمی دانشگاه گفت: در طول تاریخ دشمنان اسلام همواره سعی در جدایی میان مردم و روحانیت داشتند، رژیم پهلوی هم برای جلوگیری از انقلاب مردمی دنبال راه حل بود به سراغ مرجعیت دینی رفت تا با اهانت به شخص امام جایگاه مرجعیت را تضعیف کند، اما این عمل نتیجه عکس داد و مردم در حمایت از امام به پا خواستند.

نتایج قیام مردمی ۱۵ خرداد

دکتر منصور حاتمی راد، تحلیلگر مسائل سیاسی و عضو هیئت علمی دانشگاه  گفت: بعد از قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲، رژیم شاه برای خنثی نمودن حرکت اسلامی مردم، امام را تبعید کرد و سعی فراوان داشت تا فرد یا تشکیلاتی را جایگزین خلاء وجودی امام بکند؛ تا به این وسیله بتواند از یکسو با ظاهر اسلامی و عوام‌پسند، نظر توده‌ها را از امام منحرف سازد و از سوی دیگر این فرد یا تشکیلات خطر چندانی برای حکومت ایجاد نکند.

این تحلیگر مسائل سیاسی تصریح کرد:شخص شاه و رژیم وی، همواره سعی کردند تا یاد و خاطره امام را از اذهان ملت محو کنند و در این راستا با پخش اعلامیه و شبنامه، به امام توهین می‌کردند.

وی  ادامه داد:این قیام پر عظمت نشان داد که شاه هر حرکت سیاسی به رهبری روحانیت و در راس آن ها امام خمینی (ره) را تهدید بزرگی علیه حاکمیت خود می‌داند.

حاتمی راد گفت: پس از قیام ۱۵ خرداد، جایگاه مراجع تقلید در بین مردم بالا رفت و روحانیت توانست نفوذ گسترده و عمیقی در میان توده‌های مردم پیدا کند و در حقیقت باید منشأ قیام ۱۵ خرداد را در روحانیت جستجو کرد.

قیام خونین ۱۵ خرداد خط بطلانی بر فرضیه باطل جدایی دین از سیاست کشید

دکتر حاتمی راد، با بیان اینکه سکولاریسم، دین‌جدایی یا جدااِنگاری دین از سیاست است، گفت:این قیام ماهیت اصلی رژیم پهلوی را برای همگان برملا کرد در واقع قیامی بود که ابهت قدرت ستمشاهی را در هم شکست و اندیشه و افسانه باطل جدایی دین از سیاست را برای همیشه نابود کرد.لذا بصیرت مردم و روحانیت پیرو امام راحل، جداناپذیری اسلام از سیاست را، برای همگان روشن کرد تا اسلام حقیقی و ناب محمٌدی را از اسلام آمریکایی تشخیص دهند.

تحلیلگر مسائل سیاسی افزود: حضرت امام، عالم بزرگ دینی و مجاهد خستگی ناپذیر بودند که در راه مبارزه با بی عدالتی و ظلم حکومت ستمشاهی، علی رغم همه دستگیری ها، تبعید‌ها و شکنجه‌ها لحظه‌ای از آرمان بزرگ خود یعنی آزادی اسلام و مسلمانان از چنگال مستکبران و خودفروختگان، دست نکشیدند.

 وی با بیان اینکه قیام ۱۵ خرداد، نقطه عطفی در تاریخ مبارزات ملت سرافراز ایران به رهبری امام خمینی (ره) و نقطه عطف پیروزی انقلاب بود، بیان کرد: این قیام فصل جدیدی در رویارویی مستضعفان با مستکبران عالم در جهت مقابله با برنامه‌های استعماری آمریکا و اسرائیل و مبارزه با حاکمیت و گسترش فرهنگ منافی فرهنگ اسلامی یعنی فرهنگ غربی بود.

اکنون پس از گذشت ۶۱ سال از این حماسه مردمی تاریخ ساز، همچنان شاهد بصیرت مردمی هستیم که در عرصه های مختلف، پشتیبانی از انقلابشان را بارها به اثبات رسانده اند و این خود رمز ماندگاری انقلاب شکوهمند ایران اسلامی است.

گزارش از زهره شعیانی