منظومه‌ نقش‌ها و رنگ‌ها در لباس‌هایی با رد پای خورشید!

استفاده از رنگ‌های شاد و همچنین نقش‌هایی برگرفته از طبیعت و مواهب زمینی از مهم‌ترین وجوه تمایز لباس‌های محلی با لباس‌های امروزی است؛ تفاوتی که در پوشاک اقوام سبب شناخت فرهنگ هر منطقه می‌شود که نمونه بارزی از آن را در پوشش قوم بختیاری می‌بینیم. هرچند این روز‌ها کمتر مردی در حالت عادی «چوقا» به تن می‌کند و یا کمتر زنی «لَچَک» بر سر می‌گذارد...

محل زندگی مردم ایل بختیاری گستره وسیعی از کشور را از استان‌های خوزستان، چهارمحال و بختیاری، اصفهان و لرستان در بر می‌گیرد؛ موضوعی که سبب می‌شود پوشش این قوم ایرانی در مناطق زیادی از کشور دیده شود. اصلا همین گستردگی هم تاکنون باعث شده است که پوشاک قوم بختیاری نسبت به سایر اقوام کمترین تغییر را داشته باشد، اما با این وجود آنچه که در سال‌های اخیر بیش از گذشته به چشم می‌آید، استفاده کمتر از لباس‌های محلی است تا جایی که پوشیدن این نوع لباس را محدود به مناسبت‌های خاص کرده است. روندی که بیم آن می‌رود در صورتی که آن را جدی نگیریم سبب فراموشی بیشتر لباس‌های محلی هر منطقه فرهنگی کشور شود. 

بر همین اساس در این مطلب با عنوان «فرهنگ پوشاک اقوام ایرانی» به معرفی لباس‌های محلی مردم بختیاری پرداخته ایم.

پوشاک زنان بختیاری در طول زمان برخلاف پوشاک مردانه تغییرات کمی کرده است. پوشاک زنان از پارچه‌های رنگارنگ دوخته می‌شود. لباس زنان بختیاری ویژگی‌های مختلفی دارد که رنگ‌های شاد و سرزنده از ویژگی‌های بارز آنها است. 

«لَچَک» یکی از بخش‌های مهم پوشاک زنان بختیاری است که به گیسوان خود می‌بندند. لچک از یک نوار مخمل سبز پررنگ یا اناری ۴۰ سانتی‌متر در ۱۲ سانتی‌متر تشکیل شده است و روی سر و گوش‌ها را می‌پوشاند. به آن یک پارچه هم می‌دوزند که تا پشت گردن می‌رسد. درون نوار با این پارچه آستر دوزی شده و لبه بیرونی آن با قطعات کوچکی مثل منجوق، مروارید و ... تزئین شده است. در گوشه‌های آزاد آن هم دو بند دوخته شده است که در زیرچانه به هم گره می‌خورد. طرح‌های لچک برگرفته از طبیعت است مثلا طرح‌های مثلث شکل از کوه‌ها الهام گرفته است.

«می‌نا» که توری سبک با رنگی شاد و به طول ۲ تا ۵ متر و عرض یک متر است نیز با سنجاق به لچک وصل می‌شود. معمولا زنان دسته کلید خودشان را به انتهای گوشه «می‌نا» می‌بندند و یا پول خود را گوشه آن می‌گذارند.

یک پیراهن بلند به نام «جوو» متداول‌ترین الگوی پوشاک زنان بختیاری است. این پیراهن تا روی زانو‌ها پایین می‌آید و دارای آستین‌های بلند و دوخت راسته است. کالبد این پیراهن از ۶ نوار عمودی (۳ نوار در جلو و ۳ نوار در عقب) تشکیل شده است و در کنار آن، ۲ مثلث شکاف‌دار اضافه می‌شود که باعث گشادی پایین پیراهن می‌شود. جلوی این پیراهن شکافی عمودی وجود دارد که از یقه شروع می‌شود و امکان شیر دادن به کودک را فراهم می‌کند.

تونبون زنانه نیز دامن بلند و چین‌داری است که روی «جوو» پوشیده می‌شود و خیلی از آن بلندتر است. این تونبون از پارچه‌ای به طول ۸ تا ۱۰ متر دوخته می‌شود. در بالا بند تنبانی از لیفه می‌گذرد که گُشادی آن را در کمر جمع و پارچه را چین‌دار می‌کند. معمولاً از پارچه‌های پنبه‌ای محکم و نرم برای دوخت آن استفاده می‌شود.

نوع دیگر پوشش زنان از یک پیراهن و یک دامن تشکیل شده است. بالاتنه از ۲ مربع پارچه‌ای درست شده است که روی شانه‌ها و در پهلو‌ها به‌هم دوخته شده‌اند و دامن به زیر این بالاتنه وصل می‌شود که چین‌های زیادی دارد. زنان بختیاری روی این پیراهن جلیقه‌ای می‌پوشند و اگر هوا سرد باشد، روی آن کت راسته و کوتاهی به نام «کلجا» می‌پوشند که جلوی آن باز است و آستین‌های بلند دارد.

زن‌ها برای پاپوش از گیوه و کفش‌های لاستیکی استفاده می‌کنند، اما، چون در بیشتر مواقع در زیر سیاه‌چادر درحال انجام کار‌های روزمره هستند، بیشتر مواقع پابرهنه بوده و فقط هنگام بیرون رفتن کفش می‌پوشند.

پوشاک مردان بختیاری

مردان بختیاری روی سر کلاهی از نمد می‌گذارند. اسناد و مدارک مربوط به قبل از جنگ جهانی اول کلاه‌های استوانه‌ای خیلی بلند با انتهای تقریبا صاف را نشان می‌دهد که مستقیم روی سر گذاشته می‌شود و تا روی گوش‌ها پایین می‌آید.

این روز‌ها دو نوع کلاه وجود دارد که هم از لحاظ رنگ و هم از نظر شکل تفاوت کلی دارد. کلاه خسروی سیاه رنگ که به شکل استوانه‌ای است، انتهای آن اندکی برآمده بوده و از ارتفاع آن به طور محسوس کم شده است. این کلاه مخصوص اشخاص مسن و خوانین است. مردان در هنگام استراحت این کلاه در پسِ سر و یا برعکس در جلوی آن و به حالت کج تا آخرین حد می‌گذارند. 

کلاه دوم، شب کلاه (شوکله) است که آن را مردان جوان، مجرد و یا افراد با بضاعت مالی کمتر بر سر می‌گذارند. علت این نام‌گذاری این است که چوپان‌ها شب با این کلاه سر خود را بر روی تکه سنگی که قرار بود روی آن بخوابند، می‌گذاشتند. آنها همچنین از کلاه برای جلب توجه کسی که در دوردست ایستاده، برای پرتاب به سمت حیوانی که در محل نامناسب ایستاده، برای حمل آب در فواصل کوتاه یا اندازه‌گیری گندم و جو استفاده می‌کنند. این کلاه از یک نَمَد ضخیم‌تر تهیه می‌شود و معمولا رنگ قهوه‌ای خیلی روشن یا قهوه‌ای خیلی تیره است. شب‌کلاه نیم کُره‌ای است که شکل سر را به خود گرفته. 

در گذشته مهم‌ترین قسمت لباس بختیاری، پیراهن گشاد بافته شده از نخ ضخیم پنبه بود که مرد‌ها زیر لباس می‌پوشیدند. این پیراهن در حال حاضر جای خود را به یک پیراهن عادی و غیربومی داده است که از بازار می‌خرند. بختیاری‌ها همچنین گاهی «جِلِزْقه» (ژاکت) و به خصوص کت به شکل امروزی می‌پوشند.

آنها روی پیراهن، کت و... بالاپوشی راسته و بدون آستین که قد آن تا سر زانو است و جلوی آن سرتاسر باز است به نام «چوقا» می‌پوشند. این تنها قطعه لباسی است که همگی در ایل می‌پوشند و توسط زنان روی دستگاه‌های افقی بافته می‌شود. «چوقا» از پشم سفید طبیعی و دارای خطوط عمودی مشکی است. به نظر می‌رسد نقش منحصربه‌فرد چوقا یادآور پرتو‌های خورشید و شاید متاثر از آیین مهری یا شاکله جان‌پناه‌های هخامنشی در سازه تخت جمشید باشد. 

مردان بختیاری همچنین شلوار گشاد و سیاهی به تن می‌کنند که قسمت کمر آن تنگ و پاچه‌های آن به صورت آزاد و مواج تا روی زمین می‌آید و آن را «تونبون» یا «تُنبان» می‌نامند. برای دویدن و کار کردن باید سرِ پاچه‌های آن را در زیر کمربند بگذارند. می‌توان گفت که تونبون تنها قطعه پوشاک مردانه است که از یک قرن پیش تاکنون تغییری نکرده است، زیرا بختیاری‌ها، مجسمه معروف «جنگجوی مادر» را به دلیل همین شلوار یکی از اجداد خود می‌دانستند.

با توجه به نوع دوخت این تنبون، اصطلاح «شلوار تنگ» توسط بختیاری‌ها معمولا برای اشاره به افراد خارج از ایل به کار می‌رود که نشان دهد شخص متفاوت همشهری آنها نیست. 

بختیاری‌ها از زیرشلواری هم در زیر تنبون استفاده می‌کنند که برشی مشابه تنبون دارد، اما ابعاد آن کوچک‌تر است و از کرباسِ با کیفیت پایین دوخته می‌شود. آنها همیشه زیرشلواری را یا زیر شلوار اصلی و یا برای مواقع استراحت می‌پوشند، اما اگر فرد از بضاعت مالی کمتری برخوردار باشد ترجیح می‌دهد شلوار سیاه خود را برای موقعیت رسمی بپوشد؛ بنابراین به نظر می‌رسد تونبون به دلیل قیمت بالاتری که دارد می‌تواند نشان دهنده طبقه اجتماعی فرد نیز باشد.

کمر شلوار توسط یک کمربند محکم از چرم و یا توسط یک پارچه سفید بسته می‌شود و در آن اشیاء مختلفی که لازم است همراهشان باشد مانند چپق، توتون، چاقو و ... را در آن می‌گذارند. 

کفش مردان بختیاری نوعی گیوه است که قسمت کفیِ آن بسیار ضخیم است و از نوار‌های پارچه‌ای تشکیل شده است. از میان این نوار‌ها بند چرمی بلندی به طور افقی عبور کرده و این نوار‌ها را به طور محکم به هم فشرده کرده است. در قسمت جلویی و پاشنه آن نیز قطعات شاخ یا چرم خشک شده می‌گذارند تا محکم‌تر باشد. 

منبع: ایرنا