شور حسینی مردم دیار کریمه از دیرباز تا کنون با شوری وصف ناپذیر همچنان پا بر جاست؛ این جا برای ابراز ارادت به سید وسالار شهیدان هر خانه یک حسینیه است.

 اهل هیئت و عزای اهل بیت (ع) که باشی می‌دانی، حسین، جنس غمش فرق می‌کند؛ هر چه این غم کهنه‌تر می‌شود، رنگ و بوی تازه تری می‌گیرد و آتش عشق به حسین (ع) را برافروخته‌تر می‌کند.

به مناسبت ماه سوگواری سید و سالار شهیدان آیین‌های سنتی با اجتماع عظیم مردمی در استان قم برپا می‌شود و به دلیل وجود ملیت‌های مختلف ، سبک عزاداری‌های خاصی را  شاهد هستیم؛آیین‌هایی که ریشه در باور‌ها و و اعتقادات عمیق مردمان دیار کریمه به سرور و سالار شهیدان دارد.

برخی از این آیین‌ها منحصربفرد و ویژه مردمان این استان است که در ادامه می‌خوانید.

برپایی روضه‌ خانگی در کوچه پس کوچه های قدیمی قم

از شیوه‌های عزاداری خاصی که در شهر قم هنوز هم پابرجا است وجود روضه‌های سنتی در خانه‌های قدیمی در بافت تاریخی شهر قم است که هنوز در میان مردم قم جایگاه ویژه‎ای دارد.

اکرم  صادقی،کارشناس تاریخ قم در این باره می گوید: در شهر قم خانه‌های قدیمی وجود دارند که با وجود یک صد سال از عمر آنها هنوز هم روضه‌های سنتی با مداحی قدیمی درآن برگزار می‌شود که در کل کشور با رونق بیشتری همراه است.

وی افزود: در دهه نخست محرم «خانه حاج مصطفی برقعی» و «خانه «کربلایی تقی»، «خانه صادقی‌ها» و خانه تاریخی زاد و حاج میرزا باقر روحانی تا پایان صفر به صورت «ده روزه» مراسم عزاداری دارند. بین این خانه‌های تاریخی مهم فقط خانه کربلایی تقی است که به دلیل ریزش قسمت تاریخی خانه و هزینه سنگین مرمت به سبک جدید بازسازی شده است، ولی مراسم هنوز سبک سنتی گذشته را داشته و سفره «حضرت قاسم» از مراسم ویژه و قدیمی این خانه هنوز رونق دارد.

محفل روضه خانگی با قدمتی ۱۲۰ ساله در شادقلی خان

شادقلی خان یکی از محله‌های قدیمی شهر قم است، محله‌ای که یک خانه هزار و۴۵۰ متری به نام مرحوم میرزا باقر روحانی در آن قرار دارد و ۱۲۰ سال قبل، برای اقامه عزای حسین (ع) وقف شده است.

این بنا که قدمتی ۱۵۰ ساله دارد، ۳۰ سال بعد از ساخت با یک نیت الهی وقف اقامه عزاداری ماه‌های محرم و صفر شده و نیت واقف یعنی مرحوم روحانی، روضه‌خوانی و پذیرایی از سوگواران بوده است، و اینک بعد از ۱۲۰ سال، همچنان توسط نوادگانش، به نیت او عمل می‌شود و در دهه پایانی ماه صفر، سر تا پای حیاط و اتاق‌های خانه، سیاهپوش شده و ده‌ها نفر برای پذیرایی از مهمانان آماده خدمت هستند.

پذیرایی از عزاداران در این خانه نسل به نسل چرخیده و این روز‌ها به جوان‌تر‌ها رسیده است؛ در دهه آخر ماه صفر، هر روز از ساعت ۱۰ تا ۱۲ ظهر حدود دو هزار نفر و در بعضی روز‌ها نزدیک سه هزار نفر به این خانه قدیمی می‌آیند تا پای مجلس وعظ و نوحه‌سرایی بنشینند.

به گفته یکی از نوادگان حاج میرزا باقر روحانی، این واقف خیراندیش ثلث اموال خود را برای اقامه عزای حسینی وقف کرده و ۱۲۰ سال است که به نیت او عمل می‌شود.

 سردم و سخنوری در تکایای قم

عضو بنیاد قم پژوهی گفت:یکی از برنامه‏‌های مهم تکایا در سراسر کشور و به‌خصوص در قم، نوحه‌خوانی بوده است. نوحه خوانان مردمانی وارسته و پاک نهاد بودند. آنان در قبال نوحه خوانی، وجهی مطالبه نمی‌کردند و احتمالاً در شب آخر عزاداری، کله قند، کلاه یا عبایی به عنوان تبرک به آنها می‌دادند و اکثراً این مقدار را قبول نکرده و می‏‌گفتند نوحه‌خوان برای رضای خدا و احیای شعائر دین می‌خواند نه برای کسب مال و منال.

وی ادامه داد:سردم و سخنوری که از یادگار‌های دوران صفویه است و مراسم شعرخوانی بوده که به تشکیلات تکایای قدیمی افزوده شده است. یکی از مراسم مهمی بود که خواهان بسیار داشت.

این کارشناس اظهار کرد:مرشد هر تکیه، سردم را با لوازم هفده سلسله پیشکسوت، آذین بندی نموده، قرآنی با رحل بر بالای آن قرار می‏‌داد و مدخل آن را با قفلی که دو سر زنجیر را به هم وصل می­‌کرد، مسدود می‏‌نمود و در ادامه، به تفصیل وسایلی که در هر سلسله در سردم قرارمی گرفته، اشعاری که در آن خوانده می‏‌شود و حالت‏‌های اجرای آن را به مرحله اجرا درمی آورد.

صادقی گفت:تکایای مشهور در قم که در آن سردم می‏‌بستند شامل تکیه سنگ‌سیاه، تکیه چهارمردان، تکیه ملامحمود، تکیه یزدی‏‌ها و تکیه باغ‌پنبه بود.

تکیه‌های قدیمی شهر قم و نذر شامی پزان آسید حسن

راهنمای تاریخ و گردشگری استان قم می‌گوید: در شهر قم تکیه‌ها و حسینیه‌های قدیمی بسیاری وجود دارد از جمله، مدرسه حاج سید صادق روحانی، تکیه شاه خراسان، تکیه آقا سید حسن، تکیه چهل اختران، تکیه شاهزاده حمزه و چهارمردان و هم‌چنین تکیه اشراقی، میدان میر، قلعه عموحسین و آقا حسن گل از جمله تکیه‌های قدیمی شهر هستند که قدمتی بیش از ۱۰۰ ساله دارند.

وی بیان می‌کند: این تکیه‌ها مراسم خاص و ویژه‌ای دارند؛ مراسم طوق گردانی میدان میر یا دسته بزرگ چهل اختران در ظهر عاشورا و یا هیئت آقا حسین گل که به مراسمی مانند شامی پزان اقدام می‌کنند.

مراسم آیینی شامی پزان از سوی خانواده آسید حسین و با حضور اجتماع دختران و زنان برای پخت نذری انجام می‌شود.

بیش از سی است که مجتبی پسر آسید حسن بینایی اش را با نذر و نیاز به دست آورده است.

این پژوهشگر تاریخ قم افزود: سفره حضرت رقیه(س) از دیگر سفره‌های نذری است که در این مراسم خشتی تهیه می‌شود و روی آن شمع گذاشته می‌شود و پارچه‌ای که به عنوان سفره گذاشته می‌شود باید سیاه باشد نان و پنیر خرما و سبزی در سفره گذاشته می‌شود و بچه‌های کوچک چادر سر می‌کنند شمع دست می‌گیرند و دور سفره ذکر می‌گویند و بسته راه می‌روند.

آیین نخل‌گردانی در روز عاشورا

 مصطفی جعفرزاده ،پژوهشگر فرهنگ مردم در روستای دستگرد در رابطه با آیین سوگواری این روستا  عنوان کرد: آیین‌های عزاداری در روستای دستگرد قم از سال ۱۳۲۰ تا سال ۱۳۵۰تغییراتی داشته است؛ در گذشته آیین‌هایی مثل کتل‌گردانی به همراه نخل‌گردانی وجود داشت که با درگذشت پیرغلامان این رسم به فراموشی سپرده شد ولی آیین نخل‌گردانی همچنان در روز عاشورا در روستای دستگرد با شکوه خاص و پرشور برگزار می‌شود.

وی با بیان اینکه در قدیم مراسم عزاداری دهه اول محرم در روستای دستگرد از روز پنجم محرم آغاز می‌شد، گفت: بخشی از آیین نخل‌گردانی، بستن و آذین‌بندی نخل بود که پیرغلامان در روز هفتم محرم با وسایل قدیمی و پارچه‌های زیبا نخل را آذین می‌بستند و از سال ۱۳۷۳با فوت پیرغلامانی که مهارت بستن و آذین‌بندی نخل را داشتند، دیگر این کار انجام نمی‌شود و نخل به صورت بسته شده و آماده در تکیه نگهداری می‌شود و هرسال روز عاشورا با حضور مردم روستاهای دستگرد و تیره و دیگر عزاداران، نخل‌گردانی انجام می‌شود.

جعفرزاده با اشاره به اینکه رسم و آیین نخل‌گردانی با مشارکت اهالی روستای تیره برگزار می‌شود، گفت: نخل روستای دستگرد ۱۲پایه دارد که هرپایه صاحب دارد و از نسل‌های گذشته تا به امروز هرپایه نخل برای یک طایفه و خاندان است که در روز نخل‌گردانی وارثان صاحب هر پایه، پایه‌ها را بر روی دوش خود حمل می‌کنند و در مسیر به همه کسانی که بخواهند زیر پایه نخل بروند، اجازه داده می‌شود.  

وی بیان کرد: در مراسم نخل‌گردانی در طول مسیر دوجا نخل از حرکت باز می‌ماند تا کسانی که بیمار هستند و یا حاجت دارند از زیر نخل عبور کنند یکی در مقابل تکیه و یکی هم روی کوه «تپه‌سفید» است که آن تپه نیز در اصل نمادی از تل زینبیه است که عزاداران در بالای آن  زیارت عاشورا و نماز ظهر و عصر را می‌خوانند و سپس دسته عزاداری به سمت امامزاده روستا باز می‌گردد.

جعفرزاده گفت: بعد از بازگشت دسته عزاداری، «کله قندهایی» توسط  تازه دامادها به نخل اهدا می‌شود که این قندها به اهالی روستای تیره اهدا می‌شود و بخشی نیز صرف حسینیه می‌شود و نخل هم به تکیه آورده می‌شود، در بین راه هم اهالی در جلوی خانه هایشان از عزاداران پذیرایی می‌کنند.

وی ادامه داد: در واقع نخل نماد تابوت امام حسین علیه‌السلام است که با احترام بر روی دوش مردم حرکت می‌کند و عده‌ای نخل را عظمت روز عاشورا می‌دانند.

آش پای نخل

وی افزود: در گذشته در کنار نخل گردانی مراسم طبخ آش هم انجام می‌شد که به «آش پای نخل» معروف بود در آن آش سهم پیرغلامان را در ظرفی خاصی قرار می دادند؛ در زمانی که نخل بسته می‌شد زنان و مردان روستای دستگرد طلب حاجات و تبرک می کردند. بانی آش پای نخل سال‌های زیادی است که از دنیا رفته است ولی این آش بانی جدیدی دارد و هرسال پخته و توزیع می‌شود.

رسم علم‌بندان

وی گفت: رسم علم‌بندان نیز از رسومی بود که در روستا انجام می‌شد، دو تن از اهالی روستا که صاحب علم بودند شب تاسوعا علم را به منزل خود می‌بردند و با پارچه‌های مختلف و آینه آن را می‌بستند و در عصر تاسوعا آن را به دسته عزاداری می‌سپردند و نوحه سرایی می‌کردند؛ اما بستن «عَلم» هم دیگر انجام نمی‌شود و علم‌ها آماده در تکیه روستا نگهداری و در روز تاسوعا و عاشورا در دسته حمل می‌شوند.

آیین چاووشی خوانی

 پژوهشگر و راهنمای تاریخ و گردشگری در استان قم می‌گوید:از سنت‌های قدیمی مردم قم در عزاداری چاووشی خوانی است. این آیین مذهبی و سنتی برای جاودانه ماندن حادثه عاشورا بوده و مردم را از آمدن ماه محرم با خبر می‌کردند کاروانی از شهر‌ها و روستا‌ها حرکت کرده و آمدن ماه حزن و محرم را با ذکر اشعار خاص به مردم خبر می‌دادند. هیات قدیمی و مهم چهل اختران که در قم و در کشور هم جایگاه ویژه‌ای دارد هنوز به این سنت اقدام می‌کند.

وی ادامه داد:عزاداری در قم به ویژه در بخش مرکزی و بافت اصلی شهر از گذشته تاکنون سبک سنتی خود را حفظ کرده است از چند روز مانده به ماه محرم مراسم سیاه پوشان تکایا و حسینیه‌ها شروع و گاهی در محله‌هایی چند تکیه و مسجد با هم مراسم را برگزار می‌کنند.

اکرم صادقی عنوان می‌کند: از یک شب مانده به ماه محرم، دسته جات عزاداری از محلات شهر به سمت حرم حضرت معصومه (س) حرکت می‌کنند و با طبل و شیپور و آهنگ، شروع ماه حزن و عزای اهل بیت (ع) را اعلام می‌کنند.

چاووشی خوانی هم مراسمی است که دسته جاتی از محله قدیمی چهل اختران به حالت نوحه خوانی، حزن آلود به سمت حرم حضرت معصومه (س) حرکت می‌کنند.

تعزیه و طبل زنی در قم

ابوالحسن گرامی، یکی از اعضای قم پژوهی درباره رسوم عزاداری در قم با اشاره به مراسم تعزیه‌خوانی و نمایش میدانی جریان عاشورا می‌گوید: تعزیه خوانی از گذشته تا به امروز در قم رسم بوده است در هیئت تجار در مسجد امام حسن (ع) برای نخستین بار در تاریخ قم با الگو گیری از زنجیرزنی تهران باب شد.

وی ادامه داد:برپایی مراسم آیینی تعزیه خوانی در روستای کاسوا در بخش خلجستان قم از مهم‌ترین هنر‌های اهالی این روستا بوده و همه ساله در مناسبت‌های مذهبی، مخصوصا” ایام محرم، به شکل باشکوهی برگزار می‌شود.

طبل زنی هم در سپیده دم روز عاشورا برای با خبر کردن مردم از وجود دسته جات عزاداری در شهر به کار می‌رفت و چند نفر جلوی دسته‌ها راه افتاده و عده‌ای خاکستر و عده‌ای گلاب به روی اعضای دسته می‌پاشیدند.

وی افزود: دسته روحانیون از زمان آیت الله العظمی حائری شکل گرفت وعزاداری آنها به این نحو بود که با سروپای برهنه تربت به سر مالیده و از مدرسه رضویه تا حرم مطهر به عزاداری می‌پرداختند.

ثبت ملی شدن آیین‌های تعزیه روستای کاسوا و چاووشی خوانی روستای نویس

ارجمندی، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قم در گفتگو با خبرنگار ما با اشاره به ثبت ملی شدن آیین‌های تعزیه روستای کاسوا و چاووشی خوانی روستای نویس گفت: چاوشی آواز مخصوص بدرقه یا استقبال از زائران اماکن متبرکه است، رسم چاووشی‌خوانی برای زائرین کربلا یا مشهد از دوره صفویان و قاجاریان مرسوم بوده که در حال حاضر در استان قم به ویژه در روستای نویس هنوز اجرا می‌گردد.

وی با بیان این که تعزیه از جمله هنر‌های نمایشی است که ریشه در آیین‌ها و مراسم آیینی محرم دارد، ادامه داد: تاریخچه تعزیه در قم بسیار طولانی است و تعزیه شهرستان قم و تعزیه روستای‌نویس در استان در فهرست ملی میراث‌فرهنگی ناملموس به ثبت رسیده است.

ارجمندی با اشاره به این که تعزیه روستای کاسوا یکی از قدیمی‌ترین تعزیه‌ها در استان و به ثبت ملی نیز رسیده است ادامه داد: تا پیش از کرونا هر سال در دهه اول ماه محرم هزاران نفر برای دیدن تعزیه به این روستا سفر می‌کردند؛ این مراسم از ابتدای ماه محرم شروع می‌شد و در ۱۰ شب ادامه پیدا می‌کرد.

برپایی دسته چهل اختران قم با قدمتی ۴۰۰ ساله 

محسن محسنی، یک پژوهشگر تاریخ و فرهنگ قم در گفتگو با خبرنگار ما گفت: از هیئت و دسته‌هایی که در استان قم جایگاه و قدمت تاریخی بسیاری دارد را می‌توان دسته «چهل اختران» را نام برد؛ این دسته قدمتی ۴۰۰ ساله دارد و هنوز هم بین مردم قم دارای جایگاه و احترام خاصی است.

او افزود: این هیئت در روز عاشورا از بارگاهی که به «چهل اختران» شهرت دارد و در خیابان آذر که از بافت تاریخی شهر قم به شمار می‌رود و همچنین از مرقد مطهر پسر امام جواد علیه السلام که به امامزاده موسی مبرقع معروف است حرکت خود را شروع و تا حرم کریمه اهل بیت (س) ادامه می‌یابد که یک شب قبل از محرم با چاوشی خوانی به سمت حرم رفته و آغاز ماه محرم را اطلاع و به عمه سادات تسلیت می‌گویند.

به گفته محسنی، پژوهشگر عضو قم پژوهی، در دسته چهل اختران قم نظم و ترتیب خاصی وجود دارد و در صف اول دسته سادات مستقر می‌شوند و ساداتی از سراسر کشور با شال‌های سبز در این مراسم حضور می‌یابند.

او با بیان این که این دسته عزاداری، بزرگ‌ترین دسته قدیمی کشور به شمار می‌رود، گفت: صف دوم هم متعلق به بیمارانی است که برای گرفتن شفای خود از سالار شهیدان در این مراسم حضور یافته و عزاداری می‌کنند.

محسنی بیان کرد: از دیگر دسته‌های قدیمی در استان قم را می‌توان دسته و یا هیئت چهارمردان نام برد که قدمتی چند صد ساله دارد و این هیئت هنوز پابرجاست و بین مردم قم احترام خاصی دارد؛ این مسجد در دوران ستم پهلوی در سال ۱۳۲۰ تنها تکیه‌ای بود که بدون ترس اقدام به عزاداری از شب نخست محرم تا روز عاشورا می‌کرده و به سمت حرم هم دسته عزا داشتند و با خود سیاه طاق نما و دیر می‌بستند.

در شهر قم به دلیل وجود ملیت‌های مختلفی از جمله کربلایی‌ها و نجفی‌ها و هم‌چنین افغانستانی‌ها و آذری زبانان، لر‌ها و ترک زبانان آیین‌های مختلف عزاداری در این شهر دیده می‌شود. آیین مشعل گردانی، مشق شمشیر نجفی‌ها که قدمتی ۵۰ ساله در قم دارد هم‌چنین حجله گردانی قاسم و چل چراغ‌های حسینیه کربلایی‌ها به همراه مراسم طویریج و خیمه سوزی از دیگر مراسم و سبک عزاداری است افغانستانی‌ها و پاکستانی‌ها هم با سبک زیبای عزاداری خود به غنای عزاداری شهر قم شور و حال خاصی می‌دادند.

آیین مشعل گردانی نجفی‌های مقیم قم

همه ساله نجفی‌های مقیم قم در شب هشتم، نهم و دهم محرم الحرام دسته طبال و مشعل گردانی سنتی خود که یادآور آتش افتادن به خیمه‌های اباعبدلله حسین علیه السلام است را از مسجد نجفی‌های بازار گذر خان حرکت داده و به سمت حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) می‌روند تا در این آستانه مقدسه عرض تسلیت این ایام را به کریمه اهل بیت (ع) داشته باشند.

 
مشق شمشیر
 
«مشق شمشیر» آیین سنتی عزاداری اهالی نجف اشرف است که روایت کننده آن است که در شب عاشورای حسینی، حبیب ابن مظاهر اسدی برای آرام کردن حضرت زینب کبری (س) به همراه حضرت اباالفضل عباس (ع) و یارانی که برای دفاع از دین و امامشان مانده بودند به سمت خیمه‌گاه حضرت اباعبدالله الحسین (ع) رفتند.

حبیب ابن مظاهر فریاد زد: «ای گروه بانوان و حرم‌های رسول خدا (ص) این شمشیر‌های جوانمردان شماست که سوگند یاد کرده‌اند در غلاف نکنند مگر اینکه گردن دشمنان را بزنند و این نیزه‌های جوانان شماست که قسم خورده‌اند به زمین نیفکنند مگر اینکه به سینه‌های دشمن فرو کنند». در دهه اول محرم الحرام و تا شب هشتم، نجفی‌های مقیم قم با حرکت دسته مشق شمشیر به سمت حرم حضرت فاطمه معصومه (س) به عزاداری می‌پردازند.
 

گزارش از زهره شعبانی