عزاداری برای امام حسین(ع) در هر نقطه‌ای از جهان از یک سو با آیین‌های بومی و منطقه‌ای آن محل پیوند می‌خورد و از سوی دیگر با پیام رهایی‌بخش عاشورا که مربوط به تمام زمان‌ها و زمین‌ها می‌شود. از این جهت می‌شود گفت عزاداری برای امام حسین حامل و نگهدارنده تعداد زیادی از سنت‌های بومی و در عین حال عامل گفت‌وگو و تعامل بین سنت‌های مختلف است. در ادامه به چند نمونه از آیین‌های مختلف عزاداری در ایران اشاره شده است. 

آیین نخل‌برداری در استان یزد

آیین نخل‌برداری هر‌ساله ایام محرم در استان یزد و به‌ویژه در شهر یزد برگزار می‌شود. اگرچه این آیین در جنوب خراسان، سمنان، کاشان و چند شهر دیگر نیز اجرا می‌شود، اما یزد در آیین نخل‌برداری یا نخل‌گردانی نسبت به دیگر شهرها شناخته‌شده‌تر است. «نخل» سازه چوبی تابوت‌مانندی است که با پوشش سیاه و انواع شال‌های رنگارنگ و آیینه پوشانده شده است. پس از اتمام مراسم نخل بستن، عزاداران نخل را بلند کرده و چند بار در فواصل زمانی متفاوت و در‌ هر‌ بار‌، یک تا سه‌ بار‌ در طول و عرض یا مقابل حسینیه و میدان حرکت می‌دهند. این مراسم به‌طور نمادین مراسم تشییع پیکر امام حسین (ع) و پیکر شهدا در کربلا است. 

آیین تجمع عاشورایی در شهر زنجان

در هشتم ماه محرم که به «یوم‌‌العباس» شناخته می‌شود، خیل عظیمی از عزاداران کل شهر زنجان در میدان اصلی شهر جمع می‌شوند و تا نزدیک غروب آفتاب به روضه‌خوانی می‌پردازند. هنگام غروب آفتاب با حرکت عزاداران به سمت امامزاده سید ابراهیم(ع) مراسم به اتمام می‌رسد. مراسم تجمع عاشورایی شهر زنجان به‌عنوان دهمین میراث معنوی ایران به ثبت رسیده است. هر‌ساله با نزدیک شدن به این روز، بسیاری از مردم نذورات قربانی خود را به حسینیه اعظم زنجان اهدا می‌کنند تا در مراسم عاشورایی و دیگر مراسم انس با مصیبت اهل‌بیت(ع) مورد استفاده قرار گیرد. 

آیین بیل‌زنی در بیرجند

آیین بیل‌زنی یکی از آیین‌های عزاداری محرم در استان خراسان جنوبی بوده که به‌ویژه در شهر بیرجند هرساله برگزار می‌شود. روایت است که سه روز پس از عاشورا، طایفه بنی‌اسد برای به خاک سپردن اجساد شهدای کربلا وارد صحرای کربلا می‌شوند و آنها را دفن می‌کنند. این مراسم نیز به احترام همان افراد با عنوان مراسم بیل‌زنی برگزار می‌شود. مردم در این مراسم به دسته‌های مختلف تقسیم می‌شوند و با گرفتن بیل‌ها به سمت بالا و زدن بیل‌ها به یکدیگر عزاداری می‌کنند. در پشت جمعیت نیز افرادی با حمل علم و نخل که نماد پیکر امام حسین(ع) است به راه می‌افتند و به عزاداری می‌پردازند. 

رسم لال‌پله در گیلان

لال‌پله که به آن لال‌پلو نیز گفته می‌شود، یکی از آیین‌های جالب مردم گیلان در ایام محرم است. زنان گیلانی که در خانه خود فردی بیمار یا نیازمند دارند، با چهره‌ای پوشیده و ناشناس به دنبال خانه‌هایی می‌گردند که در آنها شیرین‌پلو طبخ می‌شود. به در خانه‌های بزرگان و سیدان محل که در حال پخت این غذا هستند، می‌روند و با قاشق یا کفگیر به در می‌زنند تا از غذای خودشان به آنها بدهند. این آیین از دیرباز تا به‌حال به‌عنوان یک رسم سنتی در منطقه اجرا شده است. 

آیین تشت‌گذاری در آذربایجان

آیین تشت‌گذاری یکی از قدیمی‌ترین مناسک آیین عزاداری عاشورایی است که همراه با برگزاری آن جمعیت عظیمی از مردم ترک‌زبان به استقبال محرم می‌روند. آیین تشت‌گذاری برای آماده شدن برای سوگواری مراسم امام حسین(ع) و در روزهای پایانی ماه ذی‌الحجه برگزار می‌شود. در این روزها مردم تشت‌ها را بالای سر گرفته، داخل آن آب ریخته و دور مسجد حرکت می‌کنند. مردم دست خود را به تشت و آب داخل آن می‌زنند و به صورت نمادین با امام حسین(ع) بیعت می‌کنند. در برخی از آیین‌های تشت‌گذاری که در روز تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود، مردم دعا می‌خوانند و از آب داخل تشت به‌عنوان آب تبرک و نماد آب فرات می‌نوشند. 

آیین گل‌مالی در لرستان

آیین گل‌مالی یکی از آیین‌های عزاداری محرم در شهرهای غربی ایران است که در لرستان بیشتر به چشم خورده و مشهورتر است. شاید برایتان جالب باشد که بدانید قدمت گل‌مالی به هزاران سال پیش برمی‌گردد. زمانی که بین هابیل و قابیل نزاعی درگرفت و قابیل به امر خدا زمین را چال کرد و برادرش را به خاک سپرد. مردم لرستان در روزهای عاشورا و تاسوعا حوضچه‌ای گلی از خاک نرم و گلاب درست می‌کنند. مردم لباس‌های خود را با این گل می‌پوشانند و با ظاهری گلی در مراسم‌های عاشورایی و عزاداری شرکت می‌کنند. 

آیین چاووش‌خوانی در آران و بیدگل

استان اصفهان آیین‌های مذهبی مختلفی دارد و چاووش‌خوانی نیز یکی از مراسم‌های زیبای این خطه و اصلی‌ترین آیین عزاداری محرم در آران و بیدگل محسوب می‌شود. این مراسم قدمتی چند‌صد‌ساله دارد و با حرکت هیات‌ها و دسته‌های عزاداری به سمت امامزاده شروع می‌شود. در طول مسیر مردم با خواندن اشعار مذهبی به سمت کوچه‌های شهرستان حرکت کرده و دیگران را به ملحق شدن به دسته عزاداری تشویق می‌کنند. 

آیین شاه‌حسین‌گویان در تبریز

شاه‌حسین‌گویان یکی از آیین‌های محرم در استان آذربایجان علی‌الخصوص در شهر تبریز بوده که با عنوان «شاخ سی» نیز شناخته می‌شود. در این مراسم آقایان در کنار یکدیگر ایستاده و دست در کمر یکدیگر می‌گذارند و به‌صورت منظم و متحد چوب‌های مخصوصی که در دست دارند را بالا و پایین می‌برند. هنگامی که چوب به سمت بالا می‌رود ذکر «شاخسِی» (شاه‌حسین) و هنگامی که به سمت زمین پایین می‌آورند ندای واخسِی (وای‌حسین) سر می‌دهند. 

آیین طبق‌کشی در قزوین

طبق‌کشی یکی از آیین‌های قدیمی قزوینی‌ها بوده که قدمت آن به دوران قاجار برمی‌گردد. طبق‌کشی بی‌شباهت به مراسم نخل‌گردانی نیست و مردم با گذاشتن طبق‌هایی استوانه‌ای‌شکل به طول یک الی دو متر به سمت امامزاده سیدمحمد (ع) حرکت می‌کنند. این طبق‌ها با آیینه‌کاری تزئین شده و از دور درخشش زیبایی دارد. در شب و ظهر عاشورا مردم با این طبق‌ها حرکت کرده و در طول مسیر مشغول عزاداری، نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌شوند. طبق‌کشی در برخی از بخش‌های تهران نیز برگزار می‌شود، اما به‌طور ویژه مربوط به آیین مردم قزوین بوده که در دوران قاجار با شکل و شمایل متفاوتی اجرا می‌شده است. مثلا در دوران قاجار از روی طبق‌ها فانوس آویزان می‌کردند؛ اما امروز روی آن را با استفاده از چراغ تزئین می‌کنند. 

خیمه‌سوزان در شهر طاقانک در استان چهارمحال‌و‌بختیاری

خیمه‌سوزان مراسم آیینی ویژه‌ای است که هر ساله به مدت ۱۰ روز در دهه اول محرم برگزار می‌شود. در این تاریخ، مردم نخل‌های بزرگی را از استان‌های اطراف حمل کرده و در ورودی شهر طاقانک یا در کنار مسجد و حسینیه شهر قرار می‌دهند. همچنین با برپا کردن خیمه‌های بزرگ، فضای عاشورایی کربلا را تداعی می‌کنند. این خیمه‌ها در ایام محرم توسط مردم اهدا می‌شود تا در آن نوحه‌سرایی، قرائت زیارت عاشورا، زنجیر‌زنی و سینه‌زنی برگزار شود. 

در این خیمه‌ها از عزاداران با نذری‌های وقف‌شده توسط مردم پذیرایی شده و روضه‌خوانی و مراسم عزاداری برگزار می‌شود. اما مراسم خیمه‌سوزان در ظهر عاشورا برگزار می‌شود. افرادی با لباس قرمز که نماد دشمنان اهل بیت است، خیمه‌ها را آتش می‌زنند و رنج و غم اهل بیت در آن روز را به تصویر می‌کشند. 

مراسم بنی‌اسد پیشوا 

مراسم معنوی بنی‌اسد برای مردم شهرستان پیشوا از تقدس و معنویت خاصی برخوردار است و قیام خونین مردم شهرستان پیشوا در ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ از همین مراسم و از صحن مطهر امامزاده جعفر(ع) آغاز شد. مردم در مراسم بنی‌اسد سال ۱۳۴۲ که مصادف با ۱۵ خرداد همان سال شده بود، با شنیدن خبر دستگیری امام خمینی (ره) کفن برتن کرده و پای پیاده به سمت تهران به حرکت درآمدند . مردم شهرستان پیشوا همه‌ساله در روز ۱۲ محرم در صحن حرم مطهر امامزاده جعفربن موسی‌الکاظم(ع) گرد هم می‌آیند و ۵۰۰ سال است که آیین تشییع و تدفین نمادین شهدای کربلا را برگزار می‌کنند. بنی‌اسد نام قبیله‌ سلحشور عرب از فرزندان اسد بن خزیمه بن مدرکه است. پس از واقعه عاشورا، زنان قوم بنی‌اسد  مردان خود را به دفن پیکر شهدا فراخواندند ولی مردها به دلیل ترس از بنی‌امیه اقدامی نکردند به همین دلیل زنان بنی‌اسد با بیل و کلنگ به‌طرف صحرای کربلا به راه افتادند و وقتی‌که مردان قبیله، آنان را چنین در تصمیم‌شان راسخ دیدند، به میدان جنگ آمده و پیکرها را دفن کردند. این آیین از دیرباز در پیشوا و البته در شهرهای دیگر از جمله بندرگز در استان گلستان و شهرهای دیگر هم برگزار می‌شود. 

سوگواره بین‌المللی در صحن حضرت معصومه

از دیرباز این سنت در شهر قم وجود داشت که دسته‌های عزاداری با طبل و‌سنج و علامت‌ها و زنجیرزن‌هایشان به سمت حرم حضرت معصومه حرکت می‌کردند، به نوبت وارد حیات صحن می‌شدند و پس از شور گرفتن در مقابل صحن مبارک آن حضرت از در دیگر حرم خارج می‌شدند. چنین سنتی در شهرها و شهرستان‌های مختلف ایران با محوریت امامزاده هر محل جریان داشت اما از زمانی که مهاجران خارجی شهر قم بیشتر شد و تعداد مدارس علمی که طلاب خارجی را می‌پذیرفت بالاتر رفت، این سنت ایرانی با سنت‌های عزاداری غیرایرانیان ترکیب شد و حالا دسته‌های عزاداری هندی‌ها و پاکستانی‌ها، عرب‌ها، افغانستانی‌ها و ترک‌ها هم به ترتیب وارد صحن می‌شوند و هر کدام به سبک خود عزاداری می‌کنند و بیرون می‌روند. مثلا مشعل‌گردانی آیین عزاداری محرم در قم بوده که در شب هشتم و نهم محرم برگزار می‌شود. در این تاریخ عراقی‌های ساکن شهر قم پس از تاریک شدن هوا، با مشعل‌هایی روشن به داخل شهر می‌آیند. مشعل‌هایی که در این مراسم حمل می‌شوند، نماد همان مشعل‌هایی هستند که خیمه امام حسین(ع) را به آتش می‌کشند. مراسم مشعل‌گردانی به همراه نواختن طبل و دسته‌های سینه‌زنی اجرا می‌شود. نواختن طبل نیز یادآور طبل نواختن لشکر یزید بوده تا از شنیده شدن صدای زنان و کودکان جلوگیری کنند. این مراسم در تاریکی شب، فضای معنوی و در عین حال سوزناکی را برای مریدان اهل بیت ایجاد می‌کند. 

آیین زار خاک

آیین زار خاک از اصلی‌ترین مراسم در خطه شرق اصفهان به شمار می‌رود که عصر تاسوعا در قلعه تاریخی روستای قورتان برگزار می‌شود. زار خاک به شکل معمول از روز اول تا دوازدهم محرم برقرار است، اما روز تاسوعا روز برگزاری آیین اصلی است و در این روز جمعیت بسیاری به میدان و خیابان اصلی روستا می‌آیند؛ در این آیین پیر و جوان، زن و مرد و همه اهالی روستا حضور دارند. مردم این روستا در دو دسته سید شال سبز و مردم عادی به راه می‌افتند و شال‌های خود را تکان داده و ذکرهایی زمزمه می‌کنند. روز تاسوعا مراسم عزاداری یادشده از صبح تا اذان ظهر ادامه دارد، ابتدا همه کوچه‌‌ها و خیابان‌های خاکی با آب شسته و سپس در میانه راه کاه پاشیده می‌شود تا جایی که کاه تمامی معابر را پر کند. شروع آیین با گرداندن شال‌ها آغاز می‌شود که به آن شال‌گردانی می‌‌گویند. سپس دسته سادات شروع به حرکت کرده و به دنبال آنها عموم مردم حرکت می‌‌کنند و تا کمی پیش از غروب آفتاب همه روستا را می‌‌پیمایند. در طول حرکت در روستا هر چند قدم، همه دسته می‌نشیند، مشتی کاه بر سر می‌ریزد و سپس به راه خود ادامه می‌‌دهد. 

منبرکشی و کرب‌زنی مازندران

در محلات قدیمی ساری در ایام محرم مراسمی تحت عنوان منبرکشی برگزار می‌شود. منبرهایی که چند روز پیش از اجرای مراسم توسط خادمان منبر سبزپوش شده‌اند، بیرون آورده می‌شوند. زنان در اینجا با نذرها و پارچه‌های سبزشان حاضر می‌شوند و صلوات‌گویان از زیر منبر رد می‌شوند و پارچه‌های سبزشان را برای ادا شدن نذرشان به منبر گره می‌زنند. تشتی پر از گل روی منبر قرار داده شده است که پس از این کار، زنان شمعی درون آن روشن می‌کنند و پس از آن نذرهای خود را از اقلام خوراکی رفته تا پول به خادم منبر می‌دهند تا نذرشان ادا شود. کرب‌زنی آیین دیگری از خطه مازندران است که عزاداری سنتی علویان طبرستان به‌حساب می‌آید و البته امروز رو به فراموشی رفته است. کرب‌زنان، تکه‌چوب‌هایی که بندی به آن متصل است و پشت دست می‌افتد را به دست می‌گیرند و یک جفت کرب که در کف دستان قرار می‌گیرد را با نوحه‌خوانی به هم می‌کوبند و هم‌نوا می‌شوند. 

منبع: روزنامه فرهیختگان