از مهم‌ترین دغدغه‌های مربیان و متولیان امر تربیت، یافتن راهکا‌های صحیح و روش‌های بدیع و کارآمد در مسئله تربیت است. ارائه کامل‌ترین، سالم‌ترین و اطمینان بخش‌‎ترین روش‌های تربیتی را می‌توان در زندگی، رفتار و گفتار اسوه‌های حقیقی بشریت، ائمه اطهار (ع) جستجو کرد.

حجت الاسلام محمد حائری شیرازی، استاد حوزه و دانشگاه و پژوهشگر قرآن و حدیث، در رابطه با دیدگاه‌های تربیتی امام حسن مجتبی (ع) را می‌خوانید:

 تربیت همواره یکی از موضوعات مورد توجه در جوامع مختلف، به‌ویژه در میان مسلمانان بوده است. با توجه به اهمیت این موضوع، لطفاً دیدگاه امام حسن مجتبی (ع) را در زمینه تربیت توضیح دهید.

تربیت یکی از مهم‌ترین مباحثی است که نه‌تن‌ها در جوامع مسلمان، بلکه در تمام جهان مورد توجه است. امام حسن مجتبی (ع) به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های تاریخ اسلام، خود نمونه‌ای از یک انسان کامل تربیت‌یافته در مکتب پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) بود. ایشان فرزندانی تربیت کردند که به‌عنوان الگو‌های برجسته اخلاق و انسانیت در تاریخ جاودانه شدند.

پیامبر اکرم (ص) درباره ایشان فرموده‌اند: «حسن پسر من است، او از من است. او نور چشم من و روشنایی قلب من. او میوه جان من است و سرور جوانان بهشت است. او حجت خدا بر امت من است. دستورات او، دستورات من و سخنان او، سخنان من است. هر کس از او پیروی کند، از من پیروی کرده و هر کس که با دستورات او مخالفت کند، از من نیست.»

امام حسن مجتبی (ع) از صفات اخلاقی برجسته‌ای برخوردار بودند که حتی مخالفانشان نیز به تحسین واداشته می‌شدند. به عنوان مثال، یکی از دشمنان سرسخت ایشان پس از وفات امام، در مراسم تشییع جنازه ایشان شرکت کرد و گریست. وقتی از او دلیل این کار پرسیده شد، پاسخ داد: «من به کسی بدی می‌کردم که صبر و بردباری او از کوه‌ها بیشتر بود.»

عظمت شخصیت امام حسن (ع) تا جایی بود که امام حسین (ع) با تمام مقام و جلالتش، همواره در مقابل دستورات ایشان کاملاً مطیع بود. امام باقر (ع) نیز فرمودند: «امام حسین (ع) به خاطر احترام به مقام امام حسن (ع) هیچ‌گاه در برابر سخن او، سخنی نمی‌گفت.»

امام حسن (ع) در تربیت فرزندان به جنبه‌های روان‌شناختی و اصول اساسی تربیتی توجه ویژه‌ای داشتند. یکی از توصیه‌های ایشان به والدین، انتخاب همسر با ایمان و تقوا بود. ایشان به فردی که درباره انتخاب همسر برای دخترش مشورت می‌خواست، فرمودند: «مردی با تقوا و مؤمن برای دخترت انتخاب کن، زیرا اگر او را دوست داشته باشد، احترامش خواهد کرد و اگر او را نپسندد، به وی ظلم نمی‌کند.»

همچنین ایشان بر اهمیت دوستان و مربیان در تربیت فرزندان تأکید داشتند و به فرزندشان توصیه می‌کردند که پیش از انتخاب دوست، از ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری او اطمینان حاصل کنند و سپس با گذشت و کمک در سختی‌ها با او معاشرت کنند.

امام حسن (ع) به اهمیت محافل عمومی و مذهبی در تربیت اخلاقی و اجتماعی افراد تأکید ویژه‌ای داشتند. ایشان معتقد بودند که حضور در این محافل می‌تواند تأثیرات مثبت بسیاری بر افراد داشته باشد. ایشان فرموده‌اند: «کسی که به مساجد رفت و آمد دارد، یکی از این بهره‌ها نصیبش خواهد شد: آشنایی با دوستان جدید، افزایش دانش، پیدا کردن دلیل محکم در راه هدف، رسیدن به رحمتی از طرف خدا، یادگیری سخنانی که او را از خطا بازمی‌دارد، آموختن راه‌های صحیح، ترک گناه به خاطر ترس از خدا، و دوری از معصیت به دلیل شرم از مردم.»

امام حسن (ع) از روش‌های متنوعی برای تربیت فرزندان استفاده می‌کردند. یکی از این روش‌ها تحریک حس کمال‌خواهی در فرزندان بود. ایشان به فرزندان خود توصیه می‌کردند: «شما کودکان امروز هستید و امید است که بزرگان فردا باشید. پس دانش تحصیل کنید و علم بیاموزید. هر کس نمی‌تواند دانش را حفظ کند، آن را بنویسد و در منزلش نگهداری کند.»

روش دیگری که ایشان به کار می‌بردند، معرفی الگو‌های نیکو به فرزندان بود. پس از شهادت پدر بزرگوارشان، حضرت علی (ع)، امام حسن (ع) ایشان را به‌عنوان سرمشق خوبان معرفی کرده و فرمودند: «در این شب مردی از دنیا رفت که در هیچ کار نیکی پیشینیان بر او سبقت نگرفتند و بندگان خدا در هیچ سعادتی به او نمی‌توانند رسید. او به همراه پیامبر (ص) جهاد می‌کرد و جان خود را فدای او می‌کرد.»

یکی از نمونه‌های برجسته رفتار تربیتی امام حسن (ع) برخورد ایشان با مرد شامی بود که به ایشان ناسزا گفت. امام حسن (ع) با خونسردی و بردباری، سخنان آن مرد را تحمل کردند و سپس با لبخند و کلامی محبت‌آمیز فرمودند: «ای مرد! گمان می‌کنم که در این شهر غریب هستی و شاید هم مرا به اشتباه گرفته‌ای؟ حالا اگر از ما رضایت بطلبی، از تو راضی می‌شویم.» این رفتار کریمانه امام باعث شد که آن مرد شامی به اشتباه خود پی ببرد و به جمع دوستان و علاقه‌مندان اهل بیت (ع) بپیوندد.

تشویق به‌عنوان یکی از مؤثرترین روش‌های تربیتی، مورد توجه امام حسن (ع) قرار داشت. ایشان باور داشتند که تشویق مناسب و به‌جا می‌تواند استعداد‌های نهفته را شکوفا کرده و افراد را در مسیر صحیح تربیت قرار دهد. به‌عنوان نمونه، روایت شده است که یکی از کنیزان امام حسن (ع) شاخه گلی به ایشان هدیه داد. امام با خوش‌رویی آن را پذیرفتند و فرمودند: "تو را در راه خدا آزاد کردم. "

اینها نمونه‌هایی از آموزه‌ها و رفتار‌های تربیتی امام حسن مجتبی (ع) هستند که می‌توانند به‌عنوان الگو‌هایی برای تربیت فرزندان و جوانان در زندگی امروز مورد استفاده قرار گیرند.