مأمون امام رضا (ع) را به مرو، محل حکومت خود دعوت کرد تا با آن حضرت طرح دوستی و محبت بریزد و ضمن استفاده از موقعیت علمی و اجتماعی امام رضا (ع) کار‌های این امام بزرگوار را تحت نظارت قرار دهد. امام (ع) دعوت وی را نپذیرفتند، اما مامون اصرار کرد و سرانجام در سال ۲۰۰ هجری امام (ع) همراه جمعی از آل ابی طالب به طرف مرو حرکت کردند.

امام رضا (ع) در اولین مرحله قبل از سفر به مرو اقداماتی انجام دادند تا ماهیت دعوت مامون را به‌طور غیرمستقیم آشکار کنند. ازجمله اقدامات امام (ع) وداع با پیامبر (ص)، تعیین جانشین بعد از خود و وداع با اهل بیت خود بود.

مسیر حرکت امام رضا (ع)

مامون قصد داشت امام رضا (ع) را از مدینه به سوی بصره، فارس و سپس به مرو انتقال دهد و یکی از دلایل مهم انتخاب این مسیر اوضاع سیاسی حاکم بر برخی شهر‌ها بود و مامون نمی‌خواست امام از مسیر کوفه و قم عبور کنند، زیرا این شهر‌ها پایگاه شیعیان بودند و بعید نبود به دلیل سفر اجباری امام رضا (ع) واکنش نشان دهند. این مسیر انتخاب شده را می‌توان به پنج بخش تقسیم کرد که شامل مسیر مدینه تا بصره، ورود امام رضا (ع) به اهواز، اهواز تا فارس، فارس تا یزد و خراسان بود. از ورود امام رضا (ع) به نیشابور گزارش‌های زیادی در منابع و تذکره‌ها منتشر شده است؛ امام رضا (ع) در سال ۲۰۰ هجری به نیشابور وارد و با استقبال بسیار گرم مردم این شهر روبرو شدند و در زمانی که به مرو رسیدند مردم استقبال باشکوهی از حضرت کردند و مامون نیز در تعظیم و تکریم امام رضا (ع) بسیار کوشید.

انگیزه‌های مامون

مهمترین فصل تاریخی زندگی امام رضا (ع) دوران ولیعهدی ایشان در مرو است که از رمضان ۲۰۱ هجری آغاز شد و تا پایان صفر ۲۰۳ هجری ادامه داشت با اینکه دوران کوتاهی بود، اما حاوی مسائل و نکات ارزنده‌ای است.

انگیزه مامون از این انتخاب این بود که بتواند بر اوضاع زمان خود چیره شود و محبوبیت خود را افزایش دهد. در سندی نقل شده که انتخاب امام رضا (ع) به ولایتعهدی برای جلوگیری از ایجاد تفرقه و سستی اسلام بوده است. امام رضا (ع) فرمودند: مامون از بیم آنکه مبادا تفرقه ایجاد شود و اسلام سست گردد و ریشه وحدت و اتحاد مسلمانان از بین برود عهد خود را به من واگذار کرده است.

امام رضا (ع) از علم و فضایل بالایی برخوردار بودند و انتساب ایشان به پیامبر (ص) امام (ع) را به چهره‌ای مورد احترام و دارای نفوذ تبدیل کرده بود و این نفوذ اجتماعی چنان مامون را نگران کرد که تصمیم گرفت ایشان را به مرو بیاورد و ولیعهد خود کند.

از دیگر اهداف مامون کنترل و نظارت و محدود کردن فعالیت‌های امام رضا (ع) بود.

پیامد‌های ورود امام رضا (ع) به ایران

عباسیان با شعار‌هایی از قبیل «الرضا من آل محمد» در صدد جلب مردم همچنین برانگیختن مردم برضد بنی امیه بودند، اما پس از مدتی به وعده‌های خود عمل نکردند و تمام آرزو‌های مردم عراق و خراسان از بین رفت. حرص و آز خلفای عباسی و نادرستی اعمال آنان در خراسان و ماوراء النهر و فشار‌های که بر مردم وارد کردند زمینه‌ساز پیدایش مدعیان جدیدی برضد دستگاه خلافت عباسی شد.

عباسیان در تحقق آرمان‌های اسلامی تلاشی نکردند بلکه از اسلام اصیل نیز فاصله گرفتند. مسلمانان به ویژه ایرانیان از همان آغاز خلافت عباسیان دریافتند آنچه با اهداف اسلامی انجام داده شده تاثیری نداشته و عباسیان به دنبال خیانت به آنان هستند به همین دلیل علویان هیچگاه با آنها سازش نداشتند و شورش‌های آنان افزایش یافت و از دوران منصور تا اوایل خلافت مامون تعداد زیادی از علویان دست به قیام زدند و این قیام‌ها منجر به تضعیف قدرت خلفا گردید هدف عباسیان، ریشه‌کنی علویان بود تا محیط را برای خود مساعد کنند که دیگر کسی قدرت آنان را تهدید نکند.

در زمان مامون علویان شورش‌های زیادی را ساماندهی کردند و جهان اسلام از کوفه، بصره، مدینه، مکه تا یمن گسترش یافت و این جنبش‌های انقلابی منجر به تهدید حکومت آن زمان شد. به نظر می‌رسد فراگیر شدن قیام‌ها و اظهار ناخشنودی علویان از حکومت، موجب شد مامون رای حل مشکل به علویان پناه برد به همین دلیل به با نفوذترین آنان یعنی امام رضا (ع) متوسل شد.

مامون برای رسیدن به این مقصود ولایتعهدی خود را به امام واگذار کرد تا نظر علویان را جلب کند و از سوی دیگر پایگاه اجتماعی امام (ع) را خدشه‌دار سازد. امام رضا (ع) نیز در شهر حکومت مامون مورد قبول عامه مردم قرار گرفت و با توجه به پایگاه عظیم اجتماعی امام (ع) در جامعه روز به روز شخصیت انسان تبلور بیشتری یافت و غاصبانه بودن حکومت مامون را تایید کرد و حقانیت امام (ع) را عینیت می‌بخشید.

حضور امام رضا (ع) در ایران موجب رشد و گسترش تشیع شد، مناظرات علمی امام (ع) با علمای ادیان و مذاهب مختلف توانمندی علمی و مذهبی آن حضرت را نمایان کرد و سبب فزونی فعالیت‌های شیعیان در خراسان شد ایرانیان به ویژه خراسانیان در اظهار مهر و محبت به ائمه اطهار (ع) و به خصوص به امام رضا (ع) کوشش فراوان کردند. در قرن دوم هجری به دلیل فشار‌های امویان و عباسیان، سادات به ایران مهاجرت کردند و در هنگام ورود امام رضا (ع) به ایران نیز عده‌ای از آنها به این سرزمین آمدند که بعد‌ها تحت تعقیب عباسیان قرار گرفتند و عده زیادی از این افراد در شهر‌های مختلف به شهادت رسیدند که مزار‌های آنان به کانونی برای فرهنگ تشیع تبدیل شد که شعائر و معارف شیعه را گسترش داد.

یکی از نتایج مهم حضور امام (ع) در ایران تربیت شاگردانی بود که در تبیین و ترویج اندیشه‌های مکتب تشیع تلاش کردند و برخی از آناند مانند زکریا ابن آدم قمی، اباصلت هروی و فضل بن شاذان نیشابوری ایرانی بودند.

امام رضا (ع) به تفصیل روایات گوناگون را بررسی کردند و قسمتی را از اساس غیر صحیح خوانده و برخی را با استفاده از آیات و روایات دیگر و مقدمات عقلی توجیه کردند ایشان همچنین تاکید بسیاری بر نقل روایات معنعن داشتند که یادآور انتساب ایشان به رسول الله (ص) بود و نمونه بارز آن ذکر حدیث سلسله الذهب در میان مردم نیشابور است.

دوران حکومت مامون در خراسان، دوران شکوفایی گنوسیسم ایرانی - اسلامی است. وی برای تثبیت قدرت خود و جلب حمایت علویان و فرو نشاندن قیام‌ها مجبور شد گروهی از روشنفکران تنزیه‌گرای اسلامی ایرانی را به دستگاه حکومت خود بپذیرد. این مسئله تاثیر عمیقی بر رشد گنوسیسم اسلامی - ایرانی داشت.

منبع: ایسنا