مهاجرت معکوس یکی از دغدغه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور در دهه‌های اخیر بوده است. آثار و تبعات سو‌ء مهاجرت به شهر‌ها و حاشیه‌نشینی بر کسی پوشیده نیست و از همین رو، ترویج فرهنگ مهاجرت معکوس و ترغیب مخصوصاً جوانان به بازگشت به روستا‌ها یکی از سیاست‌های اصولی چند دهه اخیر نظام جمهوری اسلامی‌بوده است. دراین‌میان، رسانه ملی به‌عنوان فراگیرترین و جامع‌ترین رسانه داخلی، نقش بی‌بدیلی در ترویج گفتمان مهاجرت معکوس و روشنگری و اطلاع‌رسانی درباره فواید، آثار مثبت و البته مشکلات آن بر عهده دارد که اتفاقاً ذیل سیاست عدالت‌گستری و در کارگروه تحولی روستای ستاد تحول رسانه ملی به‌طور جدی دنبال می‌شود و ساخت برنامه‌های متنوع در قالب‌های متفاوت و ساختار‌های جذاب با هدف ارائه اطلاعات مستندوار و تحلیل‌های واقع‌گرایانه با محوریت مهاجرت معکوس به‌طور جدی در دستورکار تلویزیون جمهوری اسلامی است.

یکی از این برنامه‌ها که به‌تازگی روی آنتن شبکه یک سیما رفته، «خونه‌مونه» است که پنجشنبه و جمعه هر هفته ساعت ۱۹:۴۵ مهمان خانه‌های مردم می‌شود و حال‌وهوای خوب و شیرینی دارد.

تمرکز بر خانواده‌های بازنشسته

 محمدداوود صالحی، تهیه‌کننده و کارگردان برنامه «خونه‌مونه» است. او هدف از ساخت این برنامه را تشویق به مهاجرت معکوس به‌ویژه برای خانواده‌های بازنشسته عنوان می‌کند و می‌گوید: ما در ۱۰ سال گذشته برنامه‌های مختلفی را در حوزه‌های گردشگری، روستاگردی و ... ساخته‌ایم که یکی از معروف‌ترین آنها برنامه «نقشه گنج» بود. طرح اولیه برنامه «خونه‌مونه» را علیرضا رضاپور، دبیرکارگروه روستای ستاد تحول برمبنای مهاجرت معکوس از شهر به روستا با محوریت خانواده‌هایی که بازنشسته شده‌اند، ارائه داد. به‌مدت شش ماه جلساتی برگزار شد و پس‌از تحقیقات و پژوهش‌های فراوان و تماشای نمونه‌های داخلی و خارجی به این نتیجه رسیدیم که مواجهه خانواده‌ها با مهاجرت معکوس را با تمام مشکلاتش به تصویر بکشیم و قضاوت نهایی را به مخاطب بسپاریم.

 شناسایی مشکلات مهاجرت معکوس

کارگردان برنامه «خونه‌مونه» ادامه می‌دهد: در همین زمینه، ۱۲ مورد از مشکلات مهاجرت معکوس را شناسایی کردیم و برخی از آنها را در برنامه گنجاندیم. برخی از آنها مانند شغل، محیط‌زیست و سرگرمی قابلیت گنجاندن در مسابقه داشتند و بعضی دیگر مثل تحصیل، به‌علت بلندمدت بودن چنین قابلیتی نداشتند. هدف اصلی از ساخت برنامه «خونه‌مونه»، تشویق به مهاجرت معکوس کسانی است که از روستا به شهر آمده‌اند؛ اما با مشکلات زیادی دست‌وپنجه نرم می‌کنند و دوست دارند درصورت امکان، به روستای خودشان بازگردند.

صالحی ادامه می‌دهد: ۴۰۰ خانواده به فراخوان اولیه ما جواب مثبت دادند و ثبت‌نام کردند. بعداز بررسی‌های نهایی به خانواده‌هایی رسیدیم که در برنامه شرکت کرده‌اند.

وی درباره معیار‌های گزینش خانواده‌ها برای شرکت در برنامه نیز توضیح می‌دهد: بازنشسته بودن و تنوع ترکیب جمعیتی خانواده برایمان مهم بود. همچنین، دوست داشتیم پدربزرگ و مادربزرگ هم در خانواده حضور داشته باشند و ترکیب جمعیتی خانواده، همه رده‌های سنی ازجمله کودک، نوجوان و جوان را نیز شامل شود. این تنوع جمعیتی می‌توانست امکان تجربه‌اندوزی‌های گوناگون را فراهم آورد و حضور بچه‌ها هم، کار را جذاب‌تر می‌کرد.

چه خانواده‌هایی در مدنظر بودند؟

تهیه‌کننده «خونه‌مونه» ادامه می‌دهد: خانواده‌هایی درمدنظر ما بودند که دوست داشتند در روستا زندگی کنند و درعین‌حال، روحیه همکاری در میان اعضای خانواده زیاد بود. همچنین، به این موضوع نیز توجه داشتیم که در هر خانواده یک ویژگی برجسته وجود داشته باشد، مثلاً عملگرا باشند یا به‌شکل جمعی و گروهی کار کنند.

صالحی درباره فرایند انتخاب روستا‌های محل ضبط برنامه هم تصریح می‌کند: ما قبلاً برای تولید برنامه «نقشه گنج» ۵۰۰ روستا را بررسی کرده و به ۸۰ روستا سر زده بودیم. برای برنامه «خونه‌مونه» هم روستا‌های مختلفی را شناسایی و بررسی کردیم و به این نتیجه رسیدیم که برای فصل اول برنامه، روستا‌های گیلان و مازندران را انتخاب کنیم. ۱۵ روستا را در مازندران از جنبه‌های مختلف مانند جاذبه‌های بصری، نوع رفتار مردم با ساکنان جدید، کسب وکارها، محصولات تولیدی، آب‌وهوا و افراد شاخصی که مهاجرت معکوس انجام داده‌اند و ساکن شده‌اند، بررسی کردیم و درنهایت، چهار روستا برای تصویربرداری برنامه انتخاب شد.

تهیه‌کننده «خونه‌مونه» درباره فصل‌های این برنامه نیز توضیح داد: در ابتدا برای ۱۳ قسمت قرارداد بستیم که قرار بود در دو فصل شش-‌هفت‌قسمتی ساخته شود؛ اما درنهایت، دو فصل ۹قسمتی ساخته شد. برای ساخت سه فصل دیگر نیز صحبت‌های مقدماتی شده است که درصورت توافق، سه فصل دیگر برای پخش در ماه مبارک رمضان و عید نوروز ساخته می‌شود. برای ساخت فصل‌های جدید، روستا‌های جنوب کشور را در نظر داریم.

 اشتغال و کسب وکار در اولویت

صالحی در پاسخ به این سؤال که چقدر به موضوع اشتغال و کسب وکار توجه داشته‌اید، اظهار می‌کند: در چهار قسمت از ۹ قسمت هر فصل برنامه به‌شکل مستقیم به موضوع کسب وکار و اشتغال و معیشت پرداخته‌ایم. خانواده‌ها در هر قسمت برنامه، کسب‌وکار‌های رایج در روستا را می‌بینند و با میزان سرمایه لازم و سود و درآمدزایی آن آشنا می‌شوند. یکی از مأموریت‌های خانواده‌های شرکت‌کننده در برنامه، درآمدزایی از محصولاتی است که در روستا تولید می‌شود. همچنین آنها کار‌های خدماتی را تجربه می‌کنند تا به درآمدزایی برسند.

وی اضافه می‌کند: موضوع اشتغال برای تمام کسانی که دغدغه مهاجرت معکوس دارند، مهم است؛ اما برای ما موضوعات دیگر هم اهمیت داشت. برای مثال، آداب و رسوم، زبان و گویش، غذا‌های محلی و سرگرمی‌های موجود در یک روستا هم در بحث مهاجرت معکوس اهمیت دارد و می‌توانند از عوامل افزایش یا کاهش مهاجرت باشند. از همین رو، شرکت‌کنندگان در برنامه، غذا‌های محلی هر روستا را امتحان می‌کنند و مهارت‌هایی مثل اسب‌سواری را تجربه می‌کنند.

 برنامه‌ای با ساختار نو و متفاوت

کارگردان برنامه «خونه‌مونه» بیان می‌کند: فکر نمی‌کنم برنامه‌ای با ساختار و الگوی «خونه‌مونه» درباره مهاجرت معکوس ساخته شده باشد. هیچ رئالیتی‌شو و مسابقه‌ای درباره مهاجرت نداریم و اولین بار است که برنامه‌ای مثل «خونه‌مونه» ساخته می‌شود. برنامه‌های دیگر معمولاً ساختار مستندروایی دارند و داستان زندگی کسانی را روایت می‌کنند که مهاجرت معکوس کرده‌اند. ما در این برنامه ساختار را تغییر داده‌ایم و با طراحی یک مسابقه و رئالیتی‌شو، کار پیچیده‌ای کرده‌ایم.

 استقبال خانواده‌ها از «خونه‌مونه»

صالحی می‌افزاید: خانواده‌ها جلوی دوربین «خونه‌مونه» رفتار مصنوعی ندارند و واقعاً زندگی می‌کنند. ما فضایی را مقابل دوربین ایجاد کرده‌ایم تا زندگی واقعی در روستا با همان حال‌وهوای اصلی به بیننده منتقل شود. نوع فیلم‌برداری و صدابرداری در برنامه متفاوت بود و همیشه جلوتر از شرکت‌کنندگان در صحنه حاضر بودیم و همان برداشت اول را ضبط می‌کردیم.

وی تأکید می‌کند: خانواده‌های زیادی برای شرکت در «خونه‌مونه» درخواست داده‌اند و این نشان می‌دهد که برنامه دیده می‌شود و موردتوجه مردم قرار گرفته است.

صالحی در پایان عنوان می‌کند: باتوجه‌به امکاناتی که در اختیار داشتیم، از خروجی کار راضی هستم. ازطرف‌دیگر، معمولاً مدتی طول می‌کشد تا برنامه‏‌ای دیده شود و مخاطب بتواند با آن رابطه برقرار کند. برنامه «خونه‌مونه» به‌عنوان کاری جدید در مواردی مثل انتخاب خانواده‌ها، معرفی روستا‌ها و افرادی که مهاجرت معکوس کرده‌اند، تجربه موفقی است که توانسته مخاطب را هم به خود جذب کند.

تمایز با آثار مشابه خارجی

ارسلان جولایی، گوینده برنامه «خونه‌مونه» است که صدا و توضیحاتش بر روی تصاویر شنیده می‌شود. جولایی پیش‌از این کار، در حوزه‌های مختلفی ازجمله گویندگی برنامه‌های رادیویی، زبان‌گردانی، صداپیشگی عروسکی و بازیگری تئاتر فعالیت داشته است.

جولایی گویندگی برنامه «خونه‌مونه» را تجربه جدیدی در حوزه کاری‌اش عنوان می‌کند و می‌گوید: این کار، تجربه جدید و شیرینی بود. ساختار مستند مسابقه «خونه‌مونه» خیلی جدید است و آن را از آثار مشابه حتی خارجی متمایز کرده است. مخاطب با دیدن این برنامه از زندگی شهری و فناوری‌های امروزی فاصله می‌گیرد و درگیر روزگار قدیم و زندگی گذشتگان می‌شود.

گوینده «خونه‌مونه» درباره چگونگی همکاری‌اش با این برنامه نیز توضیح می‌دهد: در ابتدا قرار بود گوینده فقط در برخی از قسمت‌های برنامه توضیحات مختصری بدهد و سرتیتر‌ها را اعلام کند، مثلاً توضیح بدهد که داوران چه کسانی‌اند و امتیازات چگونه داده می‌شود؛ اما وقتی اولین قسمت برنامه ساخته شد، به تهیه‌کننده پیشنهاد دادم که گوینده نقش بیشتری داشته باشد و اتفاقات را داستان‌گونه روایت کند. طنزگویی‌ها و تکه‌پرانی‌های گوینده هم حالت بداهه دارد و به‌پیشنهاد خودم، از قسمت دوم شکل گرفت.

 یک تجربه جدید

وی اضافه می‌کند: گویندگی در برنامه «خونه‌مونه» تجربه‌ای جدید برای خودم بود. پیش‌ازاین در رادیو کار گویندگی کرده بودم و در حوزه‌های دیگری مانند زبان‌گردانی، تئاتر و صداپیشگی عروسکی هم فعالیت کرده بودم؛ اما مستندمسابقه «خونه‌مونه» تجربه‌ای جدید و جذاب بود.

جولایی استقبال از برنامه را مطلوب توصیف می‌کند و می‌گوید: استقبال مردم و بازخورد‌ها نشان می‌دهد که هم برنامه موردتوجه قرار گرفته و هم نوع اجرای خودم به‌عنوان گوینده. حتی خانواده‌های زیادی تماس گرفته‌اند و خواستار حضور در فصول بعدی برنامه شده‌اند.

گوینده برنامه تأکید می‌کند: دوست داشتم برنامه روال طبیعی خودش را طی کند و تناسبی منطقی میان تصویر و صدا برقرار باشد. اصلاً نمی‌خواستم حواس بیننده به صدای من جلب شود و تلاش کردم تا با بداهه‌گویی و تکه‌پرانی، برنامه را برای مخاطب جذاب‌تر کنم تا یکنواخت به نظر نرسد. سعی کردم با شوخی با شخصیت‌ها و طنزگویی‌ها برنامه را برای بیننده، زنده‌تر و ملموس‌تر کنم؛ به‌طوری‌که خودش را واقعاً در صحنه تصور کند و با روند مسابقه همراه ببیند.

 نقش هیجان در جذابیت برنامه

جولایی با اشاره به اهمیت نقش هیجان در برنامه «خونه‌مونه» عنوان می‌کند: هیجان باعث می‌شود که برنامه جذاب شود و برای مخاطب خسته‌کننده به نظر نرسد. بخشی از این هیجان هم با نوع اجرای گوینده ممکن می‌شود. البته عوامل دیگری مانند موسیقی و ساختار برنامه هم در خلق هیجان و انتقالش به مخاطب تأثیر دارند.

گوینده برنامه اضافه می‌کند: خانواده در برنامه «خونه‌مونه» نقشی اساسی دارد. روابط میان پدر و مادر، همسران، فرزندان و اعضای خانواده و همکاری و مشارکتی که میان آنها شکل می‌گیرد، به‌ویژه در خانوار‌هایی که مهاجرت معکوس داشته‌اند، نقش مهم‌تر و پررنگ‌تری در قیاس با خانواده‌های شهری دارد. برای مثال، اگر یک خانه در شهر نیاز به رنگ داشته باشد با نقاش ساختمان تماس می‌گیرند؛ اما در روستا خود افراد خانواده این کار را انجام می‌دهند.

 شوخی با خانواده‌ها

وی با اشاره به ساختار مسابقه‌گونه «خونه‌مونه» تأکید می‌کند: رقابتی نیز که در میان خانواده‌ها در برنامه شکل می‌گیرد، بر هیجان مسابقه می‌افزاید. به‌عنوان گوینده برنامه تلاش می‌کنم به‌بهانه مسابقه با خانواده‌ها شوخی کنم تا بر جذابیت و هیجان کار افزوده شود.

جولایی یادآور می‌شود: ما در این برنامه تلاش کردیم تصویری صادقانه و باورپذیر از مهاجرت معکوس به نمایش بگذاریم. فرصتی را فراهم آوردیم تا کسانی که مهاجرت معکوس کرده و موفق بوده‌اند، تجربیاتشان را با بینندگان برنامه به اشتراک بگذارند. بسیاری از این افراد دیگر حاضر نیستند به شهر برگردند. سعی ما بر این بود تا تصویر روشنی از مهاجرت معکوس را به نمایش بگذاریم و نشان دهیم که داشتن یک زندگی مطلوب در روستا نیز امکان‌پذیر است.

 نقش تلویزیون در مهاجرت معکوس

به‌باور یک مدرس و پژوهشگر حوزه ارتباطات، رسانه ملی می‌تواند نقش موثری در گسترش فرهنگ مهاجرت معکوس ایفا کند. علیرضا چابک‌رو با بیان این مطلب می‌افزاید: مهاجرت معکوس از آن دسته موضوعاتی است که همیشه جای پرداخت و بررسی را در رادیو و تلویزیون دارد.

این مدرس و پژوهشگر حوزه ارتباطات و رسانه تأکید می‌کند: اگر در برنامه‌سازی تلویزیونی روشی واقع‌گرایانه و صادقانه در پیش گرفته شود، قطعاً ساخت برنامه‌هایی با محوریت مهاجرت معکوس می‌تواند جوانان را به بازگشت به روستا‌ها ترغیب کند و در فاصله گرفتن از زندگی شهری مؤثر باشد.

چابک‌رو تصریح می‌کند: هستند خانواده‌هایی که مهاجرت معکوس و با بازگشت به روستای پدری، کسب‌وکاری برای خود دست‌وپا کرده‌اند و زندگی آرامی‌برای خودشان ساخته‌اند. بسیاری از این خانواده‌ها در حوزه اکوتوریسم نیز فعال شده‌اند که معرفی این افراد و بازتاب سبک زندگی‌شان در رسانه ملی، می‌تواند به افزایش مهاجرت معکوس در کشور کمک کند.

 ساختار‌های جدید و خلاقانه

وی با تأکید بر طراحی ساختار‌های جدید و خلاقانه در برنامه‌سازی تلویزیونی می‌گوید: ساختار جذاب و به‌دور از کلیشه یک برنامه می‌تواند در همراهی مخاطب و ایجاد حس همذات‌پنداری بسیار مؤثر باشد. این رویکرد به‌ویژه درباره موضوعاتی مانند مهاجرت معکوس و بازگشت به روستا‌ها اهمیت بیشتری دارد.

چابک‌رو با اشاره به اینکه جزو مخاطبان برنامه «خونه‌مونه» است، یادآور می‌شود: برنامه «خونه‌مونه» شروع خوبی داشته است و باید دید در ادامه چه رویکردی را در پیش می‌گیرد و چگونه می‌تواند بر تعداد مخاطبانش بیفزاید. این روز‌ها مردم و به‌ویژه نسل جوان حوصله برنامه‌های بلندمدت ندارند. از همین رو، برنامه‌سازان باید از تولید برنامه‌های طولانی‌مدت و صرفاً گفت‌ومحور پرهیز کنند و تولید برنامه‌های جذاب را در دستورکار قرار دهند.

 پرهیز از شعارزدگی

وی شعارزدگی را یکی از آفات برنامه‌هایی با موضوع مهاجرت معکوس ذکر می‌کند و ادامه می‌دهد: باید برنامه‌هایی واقع‌بینانه و تحلیل‌گونه درباره مهاجرت معکوس تولید کرد. جوانان امروز به اینترنت دسترسی دارند و باید رویکردی صادقانه در مطرح کردن موضوع مهاجرت معکوس با آنها داشت. برنامه‌های تلویزیونی ضمن انعکاس واقعیات و مشکلات زندگی در روستاها، باید این حقیقت را نیز با مخاطبان خود به‌ویژه جوانان در میان بگذارند که مهاجرت معکوس همراه با برنامه‌ریزی و کار و تلاش می‌تواند به آینده‌ای روشن و مطمئن منجر شود.

چابک‌رو تصریح می‌کند: تلویزیون این قابلیت و توانایی را دارد که با زبان هنر به موضوع مهاجرت معکوس بپردازد و نقاط ضعف و قوت و مشکلات و فرصت‌های آن را با زبانی جذاب به مخاطبان ارائه دهد.

این مدرس و پژوهشگر حوزه ارتباطات و رسانه اضافه می‌کند: رسانه ملی می‌تواند برای اطلاع جوانان از ساخت و پخش برنامه‌هایی مانند «خونه‌مونه»، از قابلیت‌ها و ظرفیت‌های فضای مجازی هم استفاده بیشتری کند.

 مهاجرت با چاشنی رقابت

مستندمسابقه «خونه‌مونه» در گروه تولیدات غیرنمایشی مرکز سیمرغ و با محوریت مهاجرت معکوس طراحی و تولید شده است. در این برنامه، ماجرای مهاجرت خانواده‌های شهری به روستا‌ها و تجربه زندگی آنها در روستا به تصویر کشیده شده است؛ سفر و رقابت پرماجرایی که در شروع آن هر یک از خانواده‌ها خانه‌ای را در روستا برای اقامت انتخاب می‌کنند و در ادامه، اتفاقات متنوعی را برای تطبیق با سبک زندگی روستایی پشت‌سر می‌گذارند. در ابتدا، هر دو خانواده مأموریت دارند تا با اتخاذ تدابیری متنوع، هزینه‌های زندگی‌شان را کاهش دهند و در مراحل بعد نیز خانواده‌ها مشکلات گوناگونی را برای یادگیری مهارت‌های روستایی مثل اسب‌سواری، پخت نان، یادگیری زبان و آواز محلی و همچنین، کسب‌وکار و درآمدزایی در روستا تجربه می‌کنند.

یکی از نقاط قوت برنامه «خونه‌مونه»، به نمایش کشیدن لحظات ناب زندگی دو خانواده فارغ از هرگونه تصنع و به‌شکلی کاملاً واقعی است؛ به‌گونه‌ای که مخاطب بی‌واسطه و هر لحظه با اتفاقات و مشکلات پیش‌آمده برای خانواده‌ها و تعاملات اعضای خانواده با یکدیگر و لحظه‌های تلخ‌وشیرین زندگی‌شان همراه می‌شود. روند داوری «خونه‌مونه» نیز یکی دیگر از نقاط تمایز آن با نمونه‌های مشابه است. در «خونه‌مونه» برای اولین بار، افرادی معمولی که در روستا زندگی می‌کنند، مسئول داوری درباره عملکرد دو خانواده‌اند و اتفاقاً بهره‌گیری از همین افراد، سبب افزایش جذابیت برنامه شده است.