عمق تمدن و تاریخ در خطه خراسان رضوی تا بدانجا است که کهن‌ترین دست‌افزارهای مکشوفه در این استان مربوط به ۸۰۰ هزار سال پیش است که این گویای عمق زمانی تاریخ، فرهنگ و تمدن در این سرزمین و حضور و زیست انسان‌هایی از اقوام مختلف در خراسان است. قدمت اغلب محوطه‌ها در خراسان رضوی نیز از حدود ۶ هزار سال پیش آغاز می‌شود و تا دوران اسلامی را دربرمی‌گیرد.

این قدمت تاریخی و زیستی برای زندگی انسان در سرزمین خراسان به معنای وجود مهارت ها، فرهنگ ها و آیین‌هایی با همین قدمت و ارزش تاریخی نیز هست.

به گفته کارشناسان و صاحبنظران، هم اکنون افزون بر ۱۰ هزار اثر تاریخی قابل ثبت در این استان وجود دارد که تاکنون بیش از ۲ هزار اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و البته هزاران اثر و میراث ناملموس نیز هستند که علاوه بر ضرورت شناسایی، ضرورت ثبت آنها در فهرست آثار ملی برای جلوگیری از فراموشی آنها در ذهن نسل های امروز و آینده امری ضروری و جزو وظایف متولیان حوزه میراث فرهنگی است.

هرگونه کوتاهی در حفاظت از میراث فرهنگی در هر ۲ بخش ملموس و ناملموس به مرور گامی در مسیر حفاظت و صیانت از هویت فرهنگی و تاریخی و البته وظیفه و دینی بر گردن مسوولان و متولیان امر است.

میراث فرهنگی ناملموس در ایران شامل ۲۴ اثر از آداب و آیین، هنرهای نمایشی، مهارت‌ها، دانش و فرهنگ ایران است و کشور ما در سال ۲۰۰۶، به عنوان چهلمین عضو به کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس پیوست.

آئین باستانی نوروز هشتم مهرماه ۱۳۸۸ به عنوان نخستین اثر ناملموس فرهنگ ایرانی با عضویت هفت کشور و با عنوان یک پروندهٔ مشترک در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسید و این شد سرآغازی برای ثبت میراث ارزشمندی، که اگرچه لمس شدنی نیست، اما دیدنی و شنیدنی است و در عمق جان جا باز می کند.

در این میان خطه تاریخی و کهن خراسان رضوی در حوزه میراث ناملموس دارای جایگاه ویژه‌ای است که البته عملکرد خوبی نیز در عرصه ملی در زمینه ثبت های ملی آثار این بخش بر جای گذاشته است اما تداوم این روند و البته شناسایی میراث ناملموس بیشتر و در معرض نابودی در این خطه بیش از گذشته ضروری است.

میراث فرهنگی ناملموس، تعریف انسان بر روی کره زمین

جواد موسوی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی گفت: طبق تعریف یونسکو میراث فرهنگی ناملموس به تولیدات و فرایندهای فرهنگی گفته می‌شود که با گذشت زمان و از نسل‌های پیشین باقی مانده‌اند و بخشی از دارایی‌های فرهنگی، محصولاتی ملموس مانند ساختمان‌ها یا کارهای هنری هستند.

او افزود: با این حال بخش‌های زیادی از فرهنگ به‌شکل ناملموس است مانند ترانه، موسیقی، رقص، درام، توانمندی، آشپزی، هنر صنایع دستی و جشنواره‌های گوناگون که این موارد شکل‌هایی از فرهنگ به‌شمار می‌روند که قابل ثبت و ضبط هستند ولی ملموس نبوده و قابلیت ذخیره در محل فیزیکی مانند موزه را ندارند اما از طریق ابزارها و وسایلی که در آن‌ها به‌کار رفته‌اند قابل تجربه‌کردن هستند.

مدیرکل میراث فرهنگی خراسان رضوی ادامه داد: این وسایل فرهنگی توسط سازمان ملل متحد گنجینه‌های بشری نامیده شده‌اند.

موسوی بیان کرد: میراث فرهنگی ناملموس نه تنها بزرگ‌تر و گسترده‌تر از میراث فرهنگی ملموس است که اهمیت آن بسی فراتر است زیرا میراث ناملموس از یک زاویه کلیه فعالیت های فکری و نحوه زیستن پیشینیان اعم از علوم قدیمی، باورها، اعتقادات، نحوه زیستن، مکتوبات، ادیان و بسیاری دیگر از تلاش های در زمانی انسان تاریخی را شامل می‌شود.

او تصريح کرد: اگر بخواهیم پا را از این دایره نیز فراتر بگذاریم می توان ادعا کرد که میراث فرهنگی ناملموس گستره زبان های گوناگون جغرافیایی را نیز دربر می گیرد.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی تاکید کرد : این بدان معناست که کلیه فعالیت‌های ارتباطی بشر استوار بر هر بنیان فکری، بخشی از میراث فرهنگی ناملموس را می‌سازد.

او افزود:‌ اگر در تعریف میراث فرهنگی ناملموس بپذیریم این میراث بخشی زنده است که به دست بازماندگان رسیده و به صورت پیوسته مورد استفاده و بازآفرینی قرار گرفته است و گذر زمان بر ارزش آن افزوده و حس هویت و تعلق به انسان و جامعه بخشیده است،‌ به نزدیکی این تعریف با پدیده های زبانی پی خواهیم برد.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی ادامه داد: چنانچه زبان را نتیجه تلاش آدمیان برای نامیدن و ایجاد ارتباط بدانیم و از سویی زبان را یگانه پدیده معنابخشی به جهان و هرچه در اوست، تصور کنیم، خواهیم دید که چه جایگاهی در شکل گیری هویت انسان دارد و حفظ آن چه میزان ضروری است.

موسوی بیان کرد: پس اگر زبان ها همان میراث فرهنگی ناملموس باشند می‌توان ادعا کرد گستره این میراث بی منتهاست و آغاز و پایانش نامشخص است اما آنچه ما از آن به عنوان میراث ناملموس فرهنگی یاد می‌کنیم، گزینش دستوری بخش هایی از این دریای بی پایان است.

او تصریح کرد: به عنوان مثال نوازندگی کمانچه و دوتار، طریقه ساخت آن‌ها و یا قصه گویی و نقالی که همه این موضوعات مشخصا از یک بدنه لایتناهی بریده شده و به عنوان یک موضوع فرهنگی ضبط و ثبت شده اند.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی تاکید کرد: به این ترتیب میراث فرهنگی ناملموس یعنی تعریف کلی انسان بر روی کره زمین، به همین دلیل است که خصلت هایی نظیر ایجاد انسجام و همبستگی اجتماعی، گفتگوی بین فرهنگی، اشتراکات در زمانی و هم‌زمانی فرهنگی را به آن نسبت می دهند.

خراسان رضوی، پیشرو در ثبت میراث ناملموس

احسان زهره‌وندی معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی با بیان اینکه این استان در ثبت میراث ناملموس در کشور در جایگاه ویژه ای قرار دارد و پیشگام محسوب می‌شود، گفت: ثبت میراث فرهنگی این استان در اصل ثبت و ضبط گوهرهای ارزشمند از گنجینه زبان، تاریخ و فرهنگ منطقه شمال شرق کشور است.

او افزود: براین اساس این استان با ثبت ۲۳۲ اثر در کشور جایگاه نخست را در این زمینه به خود اختصاص داده است.

معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی ادامه داد: طبق تعریف یونسکو میراث فرهنگی ناملموس به تولیدات و فرایندهای فرهنگی گفته می‌شود که با گذشت زمان و از نسل‌های پیشین باقی مانده‌اند؛ بخشی از دارایی‌های فرهنگی، محصولاتی ملموس مانند ساختمان‌ها یا کارهای هنری هستند.

زهره وندی با اشاره به اینکه بخش‌های زیادی از فرهنگ به‌شکل ناملموس است، بیان کرد: ظرفیت های تاریخی و فرهنگی در خراسان رضوی بسیار بالاست و تلاش داریم تا با ثبت ملی این آثار و ظرفیت ها گام مهمی در جهت حفاظت و صیانت از آنها برداریم.

او تصریح کرد: از جمله میراث ناملموس ثبت شده استان در فهرست آثار ملی می توان به «مقام نوایی»، نواختن ساز قوشمه و مهارت بافت سفره کردی قوچان اشاره کرد.

خراسان رضوی، دارنده بیشترین آثار تاریخی منقول کشور

معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی تاکید کرد: خوشبختانه در این استان هم به آثار ملموس و هم ناملموس در کنار یکدیگر توجه ویژه و خاصی شده است به طوری که این استان هم اکنون از نظر تعداد آثار تاریخی فرهنگی منقول، رتبه نخست کشور را دارد.

زهره‌وندی اظهار کرد: خراسان رضوی با ۳۲ اثر منقول از جمله قرآن کریم مشهور به مصحف مشهد رضوی و سکه ولایت‌عهدی امام رضا(ع) در این زمینه رتبه اول را داراست.

او افزود: این استان با برخورداری از ۵۴ اثر تاریخی و فرهنگی ناملموس از جمله پرونده‌های میراث عاشورایی آیین «حسن حسین کنگ و آیین نخل گردانی صدخرو داورزن» دارنده بیشترین تعداد آثار تاریخی فرهنگی ناملموس کشور است.

معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی، شمار آثار طبیعی استان را ۲۳ اثر از جمله «برکه های سی‌سر نیشابور و درختان ازغد» اعلام کرد و ادامه داد: با ثبت این آثار، خراسان رضوی بیشترین تعداد آثار تاریخی طبیعی ثبت شده کشور را داراست.

زهره وندی بیان کرد: شمار پرونده های در دست اقدام تا پایان امسال در حوزه آثار طبیعی و غیرمنقول استان نیز حدود ۲۴۲ پرونده است.

منبع:ایرنا