با نگاهی گذرا به پیرامون خود می‌توانیم نمونه‌های متعددی از زباله‌های الکترونیک را ببینیم، لامپ‌های سوخته، پنکه، سیم‌های برق، دستگاه فکس، سی دی‌ها و بقایای صفحه نمایشی نه چندان قدیمی که دیگر توان رقابت با انواع جدیدتر از خود را ندارد و گوشه‌ای افتاده تا جارو برقی از کار افتاده و دوربین‌های عکاسی قدیمی و گوشی‌هایی که هر چند تا همین چند سال قبل قابل استفاده بودند، اما با رقبای هوشمند خود در حد اسباب بازی هم برای کودکان محبوب نیستند.

بنا بر آمار‌های رسمی سالانه بیش از ۵۰ میلیون تن در جهان و در ایران نیز هر سال حدود ۲۰۰ هزار تن زباله الکترونیک تولید می‌شود، مدیریت بازیافت و دفع زباله‌ها همیشه یکی از مشکلات مدیریت شهری و محیط زیست هرجامعه‌ای است به خصوص در جوامع امروز که مصرف گرایی نه فقط از رفع نیاز‌ها فراتر رفته بلکه به نوعی تمایز طبقاتی و حتی سبک زندگی تبدیل شده است.

علاوه بر این در نظر داشته باشیم که با وجود زندگی در عصر اطلاعات ما به تجهیزات و وسایل الکترونیکی نیاز داریم که بتوانند نیاز ما در این عصر را برآورده کنند، در این نوع تجهیزات معمولا منابع و موادی بکار می‌رود که به راحتی قابل بازیافت نیستند و حتی در صورت دفع نامناسب می‌توانند مواد و گاز‌هایی را متصاعد نمایند که برای سلامتی انسان‌ها و محیط زیست بسیار خطرناک باشد؛ بنابراین در اینجا ما با زباله‌های الکترونیکی مواجه هستیم که معمولا هم میزان آنها در حال افزایش است و هم شیوه بازیافت آنها به تکنولوژی‌های خاصی نیاز دارد که در دسترس همه کشور‌ها و یا جوامع نیست، کشور‌های مختلف در خصوص مدیریت پسماند‌های الکترونیک شیوه‌های مختلفی دارند که از طیف هیچ برنامه‌ای نداشتن و رها شدن تا برنامه‌های اصولی و امیدوار کننده از جمله استخراج طلا از این زباله‌ها را در برمی گیرد.

اما آنچه در خصوص زباله‌های الکترونیک واقعیت ملموس تری دارد این است که با سرعت بالای رشد تکنولوژی ها، تاریخ مصرف آنها هم کوتاه‌تر می‌شود و برای قدیمی به حساب آمدن یک وسیله الکترونیک چندان نیاز به گذر زمان نیست و زودتر از مد خارج شده و افراد سراغ مدل‌های جدیدتر می‌روند و همین سرعت تولید زباله‌های الکترونیک را بیشتر می‌کند.

عضو هیات علمی دانشگاه آیت الله بروجردی در این باره در گفتگو با خبرنگار ایرنا گفت: براساس آمار‌های جهانی، سالانه بیش از ۵۰ میلیون تن زباله الکترونیک تولید می‌شود، در ایران نیز آمار‌های رسمی نشان می‌دهند که هر سال نزدیک به ۲۰۰ هزار تن زباله الکترونیک تولید می‌شود.

علیرضا دولت آبادی با اشاره به وضعیت استان لرستان و شهرستان بروجرد ادامه داد: آمار دقیقی برای تولید زباله‌های الکترونیک در بروجرد در دسترس نیست، اما با توجه به روند جهانی، به ویژه با توجه به افزایش استفاده از دستگاه‌های الکترونیک، می‌توان تخمین زد که این شهرستان نیز سهم قابل توجهی از تولید این نوع زباله دارد.

وی در خصوص مسوولیت شهروندان عادی در مدیریت زباله‌های الکترونیک، بیان کرد: شهروندان باید در جمع‌آوری و تفکیک زباله‌های الکترونیک نقش فعالی ایفا کنند، تحویل این نوع زباله‌ها به مراکز بازیافت یا استفاده از برنامه‌های بازگشتی شرکت‌های تولیدکننده یکی از راه‌های ساده برای کاهش اثرات منفی این زباله‌ها است.

مدیر گروه آموزشی مهندسی برق دانشگاه آیت الله بروجردی درباره انواع خطرناک‌تر زباله‌های الکترونیک تاکید کرد: باتری‌های لیتیوم - یونی، وسایل حاوی فلزات سنگین مانند جیوه و سرب، قطعات الکترونیک حاوی مواد سمی، از خطرناک‌ترین بخش‌های زباله‌های الکترونیک به شمار می‌آیند، این مواد به‌خصوص در صورت دفع نادرست، می‌توانند به آب‌های زیرزمینی نشت کرده و تأثیرات جبران‌ناپذیری بر سلامت انسان داشته باشند.

دولت‌آبادی با اشاره به مسئله کم‌توجهی عمومی به زباله‌های الکترونیک ادامه داد: با وجود اینکه استفاده از وسایل الکترونیک روزبه‌روز بیشتر می‌شود، توجه به مدیریت زباله‌های الکترونیک بسیار کمتر از حد انتظار است، این مسئله باید به‌عنوان یک چالش زیست‌محیطی و بهداشتی جدی مورد توجه قرار گیرد و رسانه‌ها، نهاد‌های دولتی و دانشگاه‌ها باید برای افزایش آگاهی عمومی در این زمینه تلاش بیشتری کنند.

پسماند‌های های الکترونیک با اینکه در اطراف همه ما وجود دارند و گاه با اینکه استفاده‌ای از آنها نمی‌شود، اما توان دل کندن از آنها هم وجود ندارد و تا مدت‌ها بقایای آنها در گوشه‌ای نگهداری می‌شود، اما در واقع تا زمانی که راهکار بازیافت آنها عملیاتی نشود کاربردی نخواهند داشت و به عبارتی در شمار پسماند‌ها هستند حتی اگر روزانه به عنوان زباله جمع آوری نشوند.

در بروجرد بنا بر گفته مدیرعامل سازمان پسماند شهرداری بروجرد، در مجموع حدود ۲۵۰ تن زباله به صورت روزانه در شهرستان و در شهر بروجرد نیز روزانه ۲۰۰ تن زباله تولید می‌شود که دربرگیرنده انواع زباله است و در مناسبت‌های مختلف میزان تولید زباله تا پنج برابر هم می‌رسد.

به عبارتی روشن‌تر موضوع تفکیک زباله و مشخص کردن سهم هر بخش از این زباله‌ها در برخی شهر‌ها هنوز اعمال نمی‌شود و چندان با دقت نمی‌توان گفت میزان تولید زباله الکترونیک در یک بازه زمانی مشخص در مکانی مشخص چقدر است.

تحول جوامع از شکل صنعتی به جامعه اطلاعاتی نوع زباله‌ها را هم تغییر داده بسیاری از تجهیزات برقی در گذشته شامل عناصر مکانیکی بودند که از فلزاتی مانند آهن، مس و یا دیگر فلزات و حتی پلاستیک تشکیل شده بود که در صورت خرابی می‌توانست قابل تعمیر باشند و یا در صورت از کار افتادگی عناصر آن قابل بازیافت بود.

فعال محیط زیست می‌گوید: در تجهیزات امروز معمولا همه کارکرد‌ها در داخل یک تراشه‌های الکترونیکی و یا پکیج‌ها یا برد‌هایی از مدار‌های الکترونیکی گذاشته شده که در صورت ایجاد مشکل کمتر قابل تعمیر بوده و نیاز به جایگزین کردن کامل مدار الکترونیکی وجود دارد.

سهیل سرمدی افزود: همین نکته باعث شده که میزان زباله‌های الکترونیکی بسیار افزایش یابد، به خصوص اینکه برخلاف گذشته کیفیت ساخت خیلی از این مدار‌ها الکترونیکی هم پایین آمده و زودتر نیز دچار مشکل می‌شود، در عین حال باید در نظر داشته باشیم که در این تجهیزات الکترونیکی مواد خاصی مانند جیوه، کادمیوم و سرب و ارسنیک و حتی طلا بکار رفته که برای محیط زیست سمی و کشنده است.

وی بیان کرد: علاوه بر این تجهیزات الکترونیکی با توجه به سرعت بالای رشد تکنولوژی‌ها زودتر از مد افتاده و افراد نیاز دارند که نوع جدیدتری از این تجهیزات را خریداری نموده و مدل‌های قدیمی را کنار بگذارند این تغیر سریع تکنولوژی و یا حتی مد باعث شده که بسیاری از وسایل الکترونیکی با وجود اینکه نیاز‌های افراد را برآورده می‌کنند گاهی به خاطر مد اجتماعی یا همخوانی نداشتن با سیستم‌های نرم افزاری و الکترونیکی به اجبار کنار گذاشته می‌شوند.

این فعال محیط زیست اضافه کرد: همین باعث شده که میزان زباله‌های الکترونیکی بسیار بالا رفته و از طرفی دیگر مدیریت شهری قادر به بازیافت مناسب این تجهیزات نیستند و با وجود اینکه این زباله‌ها ارزش زیادی هم دارند وارد چرخه دفع معمولی زباله‌ها شده و حتی اگر محیط زیست را آلوده نکند تنها جای زیادی را اشغال نموده و فاقد کارایی اقتصادی لازم هستند.

سرمدی با بیان اینکه در مورد سیستم بازیافت این نوع زباله‌ها در کشور‌های مختلف روش‌های بسیاری وجود دارد، گفت: برخی شرکت‌ها مشتریان خود را تشویق می‌کنند که وسایل دست دوم یا از کار افتاده خود را تحویل نمایندگی‌های این شرکت داده و از نوعی تخفیف بهره‌مند شده و بعد از بازگرداندن آنها به شرکت اصلی خود، قطعات مفید یا مواد قابل بازیافت آنها را استخراج می‌کنند تا جایی که این چرخه زباله می‌تواند از پایین‌ترین حلقه توزیع تا شرکت سازنده ادامه داشته و بسیاری از تجهیزات به شرکت اصلی قابل برگشت باشد.

این فعال و پژوهشگر محیط زیست ادامه داد: در روش دیگری از مدیریت بازیافت، تمام زباله‌های الکترونیکی در هر کشور توسط واسطه‌های توزیع جمع آوری شده و به کشوری که دارای تکنولوژی پیشرفته بازیافت و استخراج مواد اولیه می‌باشند، منتقل می‌شود، این روش در صورتی کارایی دارد که نوع تکنولوژی قابل بازیافت بتواند به صورت اقتصادی عمل نموده و قابلیت استخراج موارد ارزشمند را از عناصر غیر مفید داشته باشد، به خصوص در تجهیزاتی که عناصر گران قیمت مانند طلا وجود دارد، بازیافت مهمتر جلوه می‌کند.

وی یادآور شد: با توجه به روند روبه رشد ازدیاد زباله‌های الکترونیک ضرورت دارد هم در سطح کلان و هم در سطح خرد نسبت به کنترل این وضعیت و یا بازیافت این زباله‌ها سیاست‌های موثری اتخاذ شود، این سیاست‌ها هم باید شامل کند کردن فرایند تولید زباله الکترونیکی با استفاده از ابزار‌های مالی، مالیاتی، آموزش و فرهنگ سازی جامعه در جهت استفاده بهینه از تجهیزات الکترونیکی و شیوه بازیافت زباله‌ها باشد.

این فعال محیط زیست اظهار کرد: به طوری که بتوان از مصرف کنندگان تکنولوژی‌های جدیدتر مالیات بیشتری اخذ کرد و از این مالیات‌ها در جهت آموزش جامعه و اقدامات فرهنگی و اجتماعی استفاده نمود تا بتوان از مصرف گرایی و مدگرایی افراطی در جامعه جلوگیری کرد و یا با دادن نوعی یارانه به سیستم جمع آوری و ارزشمند کردن این نوع زباله ها، سیستم‌های رسمی و غیر رسمی جمع آوری زباله و ضایعاتی‌ها را به سمت جمع آوری این زباله‌ها سوق داد.

سرمدی بیان کرد: علاوه بر این در سطح اداری و سازمانی می‌توان در مناطق شهری و روستایی نیز مراکزی برای تفکیک و جمع آوری زباله‌های الکترونیکی مشخص کرد، تا شهروندان بتوانند این نوع زباله را به این مراکز تحویل داده و از آنجا به مراکز بازیافت و یا دفع زباله‌ها ارسال شوند.

وی ادامه داد: جمع آوری این نوع زباله‌ها باید از این جهت ترویج داده شود که هم از مخلوط شدن آنها با دیگر انواع زباله و تولید گاز‌های سمی و آلودگی محیط زیست و خاک جلوگیری شود و از طرف دیگر منابع ارزشمندی که می‌تواند قابل بازیافت و یا استفاده مجدد باشد، بدون هیچ گونه استفاده‌ای در زیر خاک مدفون نشود.

از میزان تولید و بازیافت زباله‌های الکترونیک و الکتریکی در کشور اطلاع دقیقی وجود ندارد رقم ۲۰۰ هزار تن بیان می‌شود که این رقم با سرعت بالای تولید زباله‌های الکترونیک در حال تغییر است. بنا بر گزارش اتاق بازرگانی تهران سالانه حدود ۴۰۰ هزار تن زباله الکترونیکی در کشور تولید می‌شود که اگر به درستی جمع‌آوری و بازیافت شود، می‌تواند ارزش اقتصادی قابل توجهی ایجاد کند.