حل اختلافات از طریق صلح و سازش و انجام توافق از بهترین راه‌های شناخته شده برای خاتمه دادن به دعوا‌های حقوقی و کیفری است، قانون کشورمان در مواد مختلف قانونی به انجام صلح و سازش و لزوم تلاش قضات برای آن تاکید داشته است تا از این طریق از طولانی شدن دادرسی‌ها جلوگیری شود و در وقت و هزینه هم صرفه جویی گردد. جامعه نیز به اهمیت انجام صلح و سازش برای حل و فصل امور واقف است و از گذشته تا به حال سعی بر این بود که تا حد امکان مسائل و مشکلات مردم محلی با ریش سفیدی و کدخدا منشی حل شود.

قانون گذار با توجه به وجود چنین رسمی بین مردم و با هدف رسمیت بخشیدن به آن، با وضع قانون شورا‌های حل اختلاف ضوابطی برای آن مشخص نموده است و با به کارگیری افراد مورد اعتماد و امانتدار محلی، سعی در کاهش مراجعه مردم به مراجع قضایی نموده است. طبق قانون شورای حل اختلاف سابق، شورا‌های حل اختلاف علاوه بر صلاحیت صلح و سازش در بسیاری از دعاوی، می‌توانستند به بعضی از اختلافات توسط قاضی شورا رسیدگی و صدور حکم نمایند. با توجه به این موضوع دادگاه‌ها همه این گونه دعاوی را برای حل اختلاف به شورا ارجاع می‌دادند بدون این که طرفین راضی به این کار باشند و اکثر پرونده‌ها نیز بدون صلح و سازش به دادگاه‌ها برگشت می‌خورد.

 با توجه به این موضوع قانون جدید شورا‌های حل اختلاف رسیدگی قضایی را از شورا سلب نموده و ارجاع پرونده‌ها به شورا را منوط به رضایت طرفین نموده است. طبق این قانون به منظور رسیدگی به دعاوی که سابقا در شورا مورد رسیدگی قضایی قرار می‌گرفته، دادگاه صلح پیش بینی شده است. بنابر این در حال حاضر شورای حل اختلاف فقط صلاحیت صلح و سازش دارد و صلاحیت رسیدگی قضایی هر چند در مورد اختلافات ساده را ندارد و رسیدگی به این دعاوی در صلاحیت دادگاه صلح قرار گرفته است. صلاحیت و وظایف دادگاه صلح، تفاوت آن با شورای حل اختلاف، موارد اختلاف صلاحیت دادگاه صلح با دیگر دادگاه‌ها از جمله مطالبی است که در این مقاله بیان شده است. برای دفاع کامل و دقیق از حقوق خود در شورای حل اختلاف و دادگاه صلح بهتر است از یک وکیل متخصص دادگاه صلح کمک بگیرید. مجموعه وکیل سیتی با همکاری وکلا از سراسر کشور آماده خدمات رسانی حقوقی به همه مردم ایران در تمام شهر‌ها و شهرستان‌ها است.

دادگاه صلح چیست؟

دادگاه صلح نهاد جدیدی در قانون ایران است که صلاحیت و وظایفش مشخص شده و خارج از موارد ذکر شده قانونی صلاحیت رسیدگی ندارد و طبق قانون جدید شورای حل اختلاف به دادگاه‌های ایران اضافه شده است. قانون جدید شورا‌های حل اختلاف، قوه قضاییه را مکلف نموده تا ظرف مدت یک سال شعبه یا شعبی از دادگاه‌ها را به عنوان دادگاه صلح قرار دهد. در حوزه قضایی بخش دادگاه بخش وظایف دادگاه صلح را انجام می‌دهد. طبق ماده ۴ قانون شورا‌های حل اختلاف مصوب ۱۴۰۲: «قوه قضائیه مکلف است حداکثر ظرف یک سال از تاریخ لازم‌الاجرا شدن این قانون، در هر حوزه قضائی شهرستان، شعبه یا شعبی از دادگاه‌ها را تحت مدیریت و نظارت رئیس آن حوزه قضائی به‌عنوان دادگاه صلح تعیین کند.

در حوزه قضائی بخش، وظایف و اختیارات و صلاحیت‌های دادگاه صلح می‌تواند بر عهده دادگاه بخش باشد که بر اساس احکام این قانون رسیدگی می‌کند.». طبق آیین نامه اجرائی قانون شورا‌های حل اختلاف، دادگاه صلح، شعبه یا شعبی از دادگاه‌های دادگستری که بر اساس صلاحیت‌های مندرج در قانون تعیین می‌شود؛ بنابراین دادگاه صلح دادگاه جدیدی است که طبق صلاحیت‌هایی که قانون مشخص کرده، رسیدگی قضایی می‌کند.

طبق ماده ۱۹ آیین نامه اجرائی قانون شورا‌های حل اختلاف: «در هر حوزه قضایی، شهرستان شعب دادگاه صلح به تعداد مورد نیاز تعیین و تشکیل می‌شود. این شعب در حدود صلاحیت مذکور در قانون رسیدگی می‌کنند در صورت ضرورت و بنا به نیاز حوزه قضایی بخش، رئیس قوه قضاییه می‌تواند در حوزه قضایی بخش دادگاه صلح تشکیل دهد. در صورت عدم تشکیل دادگاه صلح، دادگاه بخش به دعاوی و امور در صلاحیت دادگاه صلح نیز رسیدگی می‌کند.

تبصره- تشکیل شعب دادگاه صلح حتی‌الامکان از محل حذف شعب فعلی دادگاه‌های نخستین صورت خواهد گرفت. در این صورت شعب مذکور تا تعیین تکلیف همه پرونده‌های موجود به فعالیت ادامه داده و بعد از اتمام پرونده‌ها منحل می‌شود.»

وظایف دادگاه صلح چیست؟

همانطور که اشاره شد دادگاه صلح نهاد جدیدالتاسیسی است که وظایف، اختیارات و صلاحیت‌های مخصوص به خود را دارد بنابراین صلاحیتش از دیگر دادگاه‌ها متفاوت است. در نتیجه بعد از تشکیل دادگاه صلح، دادگاه‌های دیگر مانند دادگاه عمومی حقوقی و دادگاه کیفری ۲ صلاحیت رسیدگی به دعاوی که در صلاحیت دادگاه صلح است، را ندارند. وظایف دادگاه صلح، صلح و سازش بین طرفین در صورت رضایت آن‌ها و رسیدگی و صدور حکم نسبت به دعاوی که قانون در صلاحیتشان قرار داده است؛ بنابراین دادگاه صلح همانند دادگاه‌های دیگر مثل دادگاه عمومی حقوقی و دادگاه کیفری ۲، در حدود صلاحیت خود اقدام به صلح و سازش یا رسیدگی قضایی و صدور حکم می‌نماید. در گذشته شورای حل اختلاف با کمک قاضی شورا، صلاحیت رسیدگی و صدور حکم در مورد بعضی دعاوی را داشته است، اما به موجب قانون جدید شورا‌های حل اختلاف، رسیدگی و صدور حکم در مورد این دعاوی و موارد دیگر در صلاحیت دادگاه صلح قرار گرفته است.

دادگاه صلح به چه مواردی رسیدگی میکند؟

همان طور که بیان شد صلاحیت رسیدگی به دعاوی که در سابق، شورای حل اختلاف با قاضی شورا رسیدگی و صدور رای می‌کرد، به دادگاه صلح داده شده است علاوه بر این رسیدگی به بعضی دعاوی دیگر نیز در صلاحیت دادگاه صلح قرار گرفته است. قانون شورای حل اختلاف جدید موارد صلاحیت دادگاه صلح را بیان نموده است.

طبق ماده ۱۲ قانون شورا‌های حل اختلاف: «صلاحیت‌های دادگاه صلح به شرح زیر است:

۱- دعاوی مالی تا نصاب یک میلیارد (۱،۰۰۰،۰۰۰،۰۰۰) ریال

تبصره- رئیس قوه قضائیه می‌تواند نصاب مذکور در این بند را هر سه سال یک بار با رعایت تناسب تغییر شاخص سالانه که از سوی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران اعلام می‌شود، تعدیل کند.

۲- دعاوی حقوقی تصرف عدوانی، مزاحمت و ممانعت از حق

۳- دعاوی راجع به جهیزیه، مهریه و نفقه تا نصاب مقرر در بند (۱) این ماده درصورتی‌که مشمول ماده (۲۹) قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱/۱۲/۱ نباشد

۴- دعاوی و درخواست‌های مربوط به تخلیه عین مستأجره و تعدیل اجاره‌بها به‌جز دعاوی مربوط به سرقفلی و حق کسب یا پیشه یا تجارت

 ۵- اعسار از پرداخت محکوم‌به درصورتی‌که دادگاه صلح نسبت به اصل دعوی رسیدگی کرده باشد.

۶- حصر ورثه، تحریر ترکه، مهر و موم و رفع آن

۷- تأمین دلیل

۸- تقاضای سازش موضوع ماده (١٨۶) قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب (در امور مدنی) مصوب ۱۳۷۹/۱/۲۱،

۹- جنبه عمومی و خصوصی کلیه جرائم غیر عمدی ناشی از کار یا تصادفات رانندگی

۱۰- جرائم عمدی تعزیری مستوجب مجازات درجه هفت و هشت

 ۱۱- دعاوی اصلاح شناسنامه، استرداد شناسنامه، اصلاح مشخصات مدرک تحصیلی (به‌استثنای مواردی که در صلاحیت دیوان عدالت اداری است)، الزام به اخذ پایان کار، اثبات رشد، الزام به صدور شناسنامه، تصحیح و تغییر نام.

بیشتر بدانید: تغییر نام طبق بند ۱۱ ذکر شده در صلاحیت دادگاه صلح است، اما تغییر نام خانوادگی در صلاحیت سازمان ثبت احوال کشور است و مراجع قضایی در این مورد صالح به رسیدگی نیستند.

 تبصره ۱- به کلیه جرائم مذکور در این ماده مستقیماً و بدون نیاز به کیفرخواست در دادگاه صلح رسیدگی می‌شود....». 

صلح و سازش در شورای حل اختلاف چگونه است؟

با تصویب قانون جدید شورا‌های حل اختلاف، رسیدگی قضایی از شورای حل اختلاف سلب شده، اما همچنان این شورا صلاحیت حل اختلاف و صلح و سازش در مورد دعاوی ذکر شده در قانون را دارد و با درخواست یکی از طرفین، دعوا برای صلح و سازش در شورای حل اختلاف مطرح می‌شود. البته در قانون جدید، ارسال پرونده به شورا جهت صلح و سازش نیاز به رضایت طرفین دعوا دارد یعنی بدون رضایت دو طرف مرجع قضایی نمی‌تواند پرونده‌ای را به شورا ارجاع دهد. برخی دعاوی وجود دارند که حتی با رضایت طرفین هم قابل ارجاع به شورا نیست.

ماده ۱۱ قانون جدید شورا‌های حل اختلاف مقرر می‌دارد: «دعاوی زیر حتی با توافق طرفین قابل طرح در شورا نیست:

 ۱- اختلاف در اصل نکاح، اصل طلاق، بطلان نکاح، فسخ و انفساخ نکاح، بذل مدت و انقضای آن، رجوع، نسب، ولایت قهری و قیمومت

۲- اختلاف در اصل وقفیت و وصیت و تولیت

۳- دعاوی راجع به حجر و ورشکستگی

۴- دعاوی راجع به وجوه و اموال عمومی و دولتی و انفال

۵- اموری که به‌موجب قوانین دیگر در صلاحیت مراجع اختصاصی یا مراجع قانونی غیر دادگستری می‌باشد.»

قانون جدید شورا‌های حل اختلاف موارد صلاحیت شورای حل اختلاف و شرایط آن را مقرر نموده است.

طبق ماده ۱۳ قانون جدید شورا‌های حل اختلاف: «شورا‌ها در موارد زیر حسب مورد با درخواست خواهان یا مدعی خصوصی یا شاکی برای صلح و سازش اقدام می‌نمایند:

۱- کلیه امور مدنی و حقوقی

۲- جنبه خصوصی جرائم غیرقابل گذشت

۳- کلیه جرائم قابل گذشت

تبصره- درصورتی‌که رسیدگی شورا با درخواست یکی از طرفین صورت پذیرد و طرف دیگر تا پایان جلسه اول عدم تمایل خود را برای رسیدگی در شورا اعلام نماید، شورا درخواست را بایگانی و طرفین را به مرجع صالح راهنمایی می‌نماید.

طبق ماده ۱۴ قانون جدید شورا‌های حل اختلاف: «از تاریخ لازم‌الاجرا شدن این قانون به دعاوی و جرائم مندرج در این قانون در دادگاه صلح رسیدگی می‌شود و شورا صرفاً در امر صلح و سازش مطابق احکام این قانون اقدام می‌کند.»

طبق ماده ۱۵ قانون جدید شورا‌های حل اختلاف: «در کلیه جرائم قابل گذشت به استثنای مواردی که متهم، متواری یا مجهول‌المکان است، اختلافات و دعاوی خانوادگی و سایر دعاوی مدنی و حقوقی که به‌طور مستقیم در مرجع قضائی طرح می‌شود، مقام رسیدگی‌کننده و اجراکننده و همچنین مقام ارجاع قبل از ارجاع پرونده به شعبه و ثبت آن، پس از اتخاذ تصمیم در خصوص امور فوری، می‌توانند حسب مورد با توجه به کیفیت موضوع و امکان حل و فصل آن از طریق صلح و سازش و با لحاظ ترتیباتی جهت حفظ ادله جرم، جلوگیری از فرار متهم و رعایت حقوق شاکی و نظم عمومی و در صورت ضرورت انجام تحقیقات لازم، پرونده را با ذکر دلیل به شورا ارجاع نمایند.

تبصره- مقام رسیدگی‌کننده و اجراکننده و همچنین مقام ارجاع قبل از ارجاع پرونده به شعبه و ثبت آن، مکلفند قبل از ارجاع پرونده به شورا از عدم مخالفت طرفین پرونده با ارجاع پرونده به شورا اطمینان حاصل کنند و شورا قبل از شروع به رسیدگی پرونده‌های موضوع این ماده، طرف یا طرفین پرونده را از حق مخالفت با ارجاع پرونده به شورا مطلع سازد.»

روند رسیدگی در دادگاه صلح چگونه است؟

به غیر از مواردی که در قانون جدید شورا‌های حل اختلاف در مورد روند رسیدگی در دادگاه صلح ذکر شده، آیین دادرسی و ترتیبات رسیدگی، صدور رای و اجرای احکام دادگاه هی صلح طبق آیین دادرسی مدنی و آیین دادرسی کیفری است یعنی قوانین و مقرراتی که بر دادگاه‌های حقوقی و کیفری رعایت می‌شود در مورد دادگاه صلح نیز جاری است. قانون جدید شورا‌های حل اختلاف برخی مقررات حاکم بر دادگاه صلح را بیان نموده است.

طبق تبصره ۲ ماده ۱۲ قانون شورا‌های حل اختلاف: «دادگاه صلح با حضور رئیس یا دادرس علی‌البدل رسمیت می‌یابد. دادگاه صلح با رضایت طرفین، پرونده را برای حصول سازش به عضو یا اعضای شورا که در دادگاه مستقر می‌باشند یا شعبه شورا یا میانجی‌گری ارجاع می‌دهد. چنانچه حداکثر ظرف دو ماه موضوع منتهی به سازش شود، مراتب صورت‌جلسه و جهت اتخاذ تصمیم به قاضی دادگاه صلح اعلام می‌شود تا طبق مقررات اقدام کند. در صورت عدم حصول سازش، قاضی دادگاه صلح مطابق قانون، به موضوع رسیدگی کرده و مبادرت به صدور رأی می‌نماید.»

طبق تبصره ۳ ماده ۱۲ قانون شورا‌های حل اختلاف: «دادگاه صلح می‌تواند در ساعات غیر اداری یا در روز‌های تعطیل نیز به دعاوی رسیدگی نماید و استقرار آن در محل شورا بلامانع است.»

طبق ماده ۱۷ قانون شورا‌های حل اختلاف: «در مواردی که در این قانون حکمی تعیین نشده است، آیین دادرسی و ترتیبات رسیدگی، صدور رأی و اجرای احکام دادگاه صلح حسب مورد تابع قوانین و مقررات حاکم بر دادگاه‌های حقوقی و کیفری است.»

ماده ۱۹ قانون شورا‌های حل اختلاف: «هزینه دادرسی در دادگاه‌های صلح حسب مورد مطابق هزینه دادرسی در محاکم دادگستری است و هزینه دادرسی شورا در موارد موضوع ماده (۱۳) این قانون، در دعاوی کیفری و دعاوی حقوقی غیرمالی معادل هزینه دادرسی در محاکم دادگستری و در دعاوی مالی هزینه دادرسی معادل پنجاه درصد (۵۰٪) هزینه دادرسی در محاکم دادگستری است.

تبصره- درصورتی‌که پرونده از سوی مرجع قضائی جهت صلح یا سازش به شورا ارجاع شود، چنانچه هزینه دادرسی پرداخت شده باشد، هزینه دادرسی مجدد دریافت نمی‌شود.»

اختلاف در صلاحیت دادگاه صلح چگونه رفع می‌شود؟

موارد اختلاف در صلاحیت بین دادگاه‌های صلح و دیگر مراجع قضایی و غیر قضایی همچنین چگونگی رفع آن اختلافات در قانون جدید شورای حل اختلاف پیش بینی شده است.

طبق تبصره ۴ ماده ۱۲ قانون شورا‌های حل اختلاف: «در صورت حدوث اختلاف بین دادگاه‌های صلح و همچنین سایر مراجع قضائی و غیر قضائی به ترتیب زیر اقدام می‌شود:

الف- در مورد دادگاه‌های صلح واقع در حوزه‌های قضائی شهرستان‌های یک استان و نیز اختلاف بین دادگاه صلح با دادسرا‌ها یا دادگاه‌های حقوقی یا کیفری یا بخش حوزه قضائی یک استان، حل اختلاف با دادگاه تجدیدنظر آن استان است.

ب- در مورد دادگاه‌های صلح واقع در حوزه‌های قضائی دو استان و نیز اختلاف بین دادگاه صلح و دادسرا‌ها یا دادگاه‌های حقوقی یا کیفری یا بخش حوزه قضائی دو استان، حل اختلاف با شعبه اول دادگاه تجدیدنظر استانی است که مرجع قضائی آن استان آخرین قرار عدم صلاحیت را صادر نموده است.

پ- در مواردی که دادگاه صلح به صلاحیت مراجع غیر قضائی، از خود نفی صلاحیت کند، پرونده برای تعیین صلاحیت به دادگاه تجدیدنظر استان ارسال می‌شود، تشخیص آن مرجع لازم‌الاتباع است.»

در قانون جدید شورا‌های حل اختلاف، دادگاهی با عنوان دادگاه صلح با موارد صلاحیت مشخص پیش بینی شده است. طبق قانون شورای حل اختلاف سابق شورای حل اختلاف تو s ط قاضی شورا در بعضی موارد اقدام به رسیدگی و صدور رای می‌کرده است، اما طبق قانون جدید این صلاحیت از شورا برداشته شده و در صلاحیت دادگاه صلح قرار گرفته است. علاوه بر این رسیدگی و صدور حکم به بعضی دیگر از دعاوی به موجب قانون جدید در دادگاه صلح رسیدگی می‌شود. در حال حاضر شورای حل اختلاف تنها صلاحیت صلح و سازش در بعضی از دعاوی را دارد و صلاحیت رسیدگی قضایی و صدور حکم حتی در مورد پرونده‌های ساده از این شورا سلب شده است، اما دادگاه صلح برخلاف شورا علاوه بر ایجاد صلح و سازش می‌تواند مانند دیگر دادگاه‌ها به دعاوی رسیدگی کند و حکم صادر نماید. رای‌هایی که دادگاه صلح صادر می‌کند قطعی است مگر در مواردی طبق قانون جدید شورای حل اختلاف قابل تجدیدنظر باشند.