بناي معصوم‌زاده و دگرگونيهاي آن:

آرامگاه در مرتفع‌ترين بخش تپه و در جنوب باغساري به وسعت 3/2 هكتار واقع شده است زماني درختان كهنسال بسياري از پيرامون زيارتگاه سر برگشيده بودند كه از آن همه، اينك پنج يا شش چنار بيشتر باقي نمانده است. در اين مجموعه، گورستان عمومي شهر و گلزار شهداي بجنورد قرار دارد طول باغ 265 متر و عرض آن 87 متر است و از طريق دو دروازه در شمال و جنوب و چهار دروازه در ضلع شرقي مي‌توان به آن وارد شد.

به حدس صائب نخستين بناي بقعه در دوره سامانيان ساخته شده و پس از ويراني شهر چرمغان در حمله مغول كه در آغاز قرن هفتم هجري اتفاق افتاد.

مرقد شريف به انهدام كامل نينجاميده و لوح سنگي آن سالم باقي مانده است از سده هفتم تا سيزدهم هجري نشانه‌هايي حاكي از تغيير يا تجديد بنا در دست نيست. اما آن چه آشكار است اين كه بقعة، مطهر، در طي روزگار مورد توجه حاكمان شيعي مذهب بوده و از جمله در سال 1220 هجري قمري به امر فتعلي شاه قاجار مرمت گرديده است: « اين بقعه را دولت خاقان مغفور در سال هزار و دويست و بيست تغيير يا بنا كرده‌اند.

به استناد اظهارات سالخوردگان بجنوردي بقعه و گنبد امام‌زاده از خشت وگل ساخته شده و داراي دو ايوان شرقي و شمالي با سقف چوبي بوده است و در سال 1343 شمسي يعني 181 سال پس از ترميم بنا توسط فتعلي شاه قاجار، با مشاركت تني چند از افراد نيكوكار و به همت بنايان بجنوردي، ساختمان امام‌زاده تجديد بنا و نوسازي گرديد.

طول اين ساختمان آجري 40/23 و عرض آن 16 متراست . ضلع شمالي بنا را ايواني به ارتفاع 7 و طول 10/7 متر تشكيل مي‌دهد. سقف ايوان محرابي با ضربي‌ پوشش شده و عرض صحن آن 46/4 متر است در ورودي حرم ( 40/2×3 متر ) در مركز بنا قرار گرفته است و در دو سوي ايران دو در چوبي به عرض 50/1 بلندي 45/2 متر قرار دارد.

سرتاسر نماي بيروني سر در محرابي ايوان در جهت افقي و عمودي با آياتي از كلام‌ا… مجيد تزئين يافته، اين آيات به خط ثلث بر روي كتبيه‌اي از كاشي به عرض 70 سانتي‌متر نقش بسته است در پنجره چوبي ( 90/2 × 50/1 متر) نيز در دو طرف ضلع شمالي و مجاور پايه گلدسته‌هاي امام‌زاده وجود دارد. محيط پايه اين گلدسته‌ها كه متصل به بناست 45/4 متر است و هم سطح بام ساختمان ساخته شده‌اند. در جنوب بنا، ايواني قرينه ايوان شمالي اما بدون سقف ساخته شده كه خادم حرم در دو اتاق آن سكونت دارد.

مرقد:

اضلاع شمالي و جنوبي بقعه 65/6 و دو ضلع ديگر 85/6 ضخامت يك متر است. گنبد در دو جداره بقعه بر روي آن قرار دارد. قبر، در جنوب بقعه و در فاصله 22/1 متري ديوان واقع شده و فاصله آن تا ديوار شمالي 95/3 متر است. در كتاب مطلع‌الشمس نيز به اين موضوع اشاره شده است:« نسبت قبر اين بقعه به فضاي بقعه مثل نسبت قبر مقدس حضرت رضا عليه السلام و فضاي حرم محترم است كه در خارج مركز واقع شده نه در وسط حقيقي

ارتفاع حرم از كف تا انتهاي سقف مقعر گنبد9 متر تا قلعه 1 متر است و شمدان 30 شعله‌اي از سقف گنبد آويخته است. چهار درگاهي در چهار سوي بقعه به عرض 38/2 و ارتفاع 3 متر ساخته شده است كه درگاهي شمالي آن رو به ايوان اصلي باز مي‌شود و سه درگاهي ديگر به سه صحن در سه جهت بدون واسطه متصل مي‌گردد.

گنبد :

گنبد دو جداره بر روي چهار گوشي كه 70/8 متر پهنا و 80/8 متر درازا دارد بنا گرديده و قطر گنبد 70/8 متر و محيط بيروني آن 20/27 متر و ارتفاع از رأس تا سطح بام به صورت عمودي، حدود 6 متر است.

اين گنبد در سال 1347 شمسي تعميير و باكاشي هفت رنگ تزئين يافته است جملات لااله الا الله … محمد رسول ا… علي ولي ا … به خط كوفي چهار بار درگرداگرد قسمت مياني آن نقش بسته و در ساقة گنبد، طرحهاي محرابي شكل به هم پيوسته‌اي نصب شده است. در ميان اين طرح‌ها كه حدود5/1 متر ارتفاع دارد كلمات ا… و محمد و علي به تناوب تكرار گرديده است كاشي‌هاي به كار رفته در گنبد نمونة مسجد گوهرشاد است.

صحن‌ها :

سه صحن شرقي و غربي و جنوبي هر يك 2 متر عرض 22/17 متر طول و 4 متر ارتفاع دارند. و5 شعمدان 10 شاخه مو سقف صحن‌ها آويخته است

تا پيش از سال 1343 در محل صحن‌هاي كنوني، مقبره‌هاي جداگانه‌اي وجود داشته و در جنوب بنا كتابخانه‌اي بوده است كه اينك نشاني از آنها نيست.

«سردابه معصوم‌زاده»

در ضلع شرقي معصوم‌زاده بجنورد، بازمانده‌اي از بناي يك سردابه قديمي ديده ‌مي‌شود. اين بناي 8 ضلعي كه بيش از 60 درصد آن ويران شده، داراي گنبدي آجري است. زماني سه درگاهي (90/2 × 25/1 متر) در جهات شمال، جنوب و شرق آن قرار داشته كه اينك دو درگاهي باقي مانده است. سقف سردابه ضربي است و پلكاني به پشت‌بام آن منتهي مي‌گردد. ارتفاع بنا 430 متر است./س

مقبره امامزاده سید عباس معصوم زاده شماره ثبت در فهرست آثار ملی:  94150