به گزارش خبرنگار باشگاه خبرنگارن تبریز، كلیسای پروتستان، مربوط به اواخر دوره قاجار است، این كلیسا كه مخصوص مسیحیان انجیلی است در تبریز ، خیابان شریعتی جنوبی در كوچه والمان واقع شده است. بنای کلیسای انجیلی شبیه صلیب بوده و محوطهٔ حیاط آن درخت‌کاری شده‌است. این کلیسا دارای تالار اجتماعاتی به مساحت ۱۵۰ متر مربع بوده و محراب آن چهارپله از کف تالار مذکور بالاتر است. در کلیسای انجیلی، آشوریان مقیم تبریز مراسم‌های مذهبی خود را به زبان‌های آشوری، فارسی و انگلیسی برگزار می‌کنند.

كلیسای سركیس مقدس، این كلیسا درخیابان شریعتی جنوبی در محله ی " بارون آواك " تبریز واقع شده و بنای آن درسال1821 میلادی توسط پطروسیان ساخته شده است.

در داخل كلیسا چهارستون آجری با پایه های سنگی ، گنبد بزرگ وسطی و طاق های متعدد ، سقف را نگه داشته اند و محراب و نمازخانه های فرعی را نیز از تالار اجتماعات جدا ساخته اند. تصاویری از حضرت مریم ( س ) ، حضرت عیسی ( ع ) و حواریون ، دیوار غربی كلیسا را زینت بخشیده است. این کلیسا به یاد کلیسای سرکیس آذرشهر ساخته شده‌است.

كلیسای سنت استپانوس در 16 كیلومتری غرب جلفا و به فاصله 3 كیلومتری كرانه جنوبی ارس، در روستای متروكه ای به نام " دره شام " قرار دارد . نام كلیسا ملهم از نام استپانوس شهید اول راه مسیحیت است و به علت استقرار در روستای دره شام به این نام خوانده می شود.

درباره تاریخ بنای كلیسا ، نظرهای گوناگونی ابراز شده است ، عده ای آن را از بناهای اوایل مسیحیت می دانند. برخی چون " تاورنیه " بنای آن را به دوره صفویه نسبت می دهند ، در حالی كه شیوه معماری بنا ، مصالح ساختمانی و تزیینات مفصل و زیبای آن موید این مطلب است كه كلیسا همانند و همزمان با كلیساهایی چون طادئوس در بین قرون چهارم تا ششم ه .ق ( دهم تا دوازدهم میلادی ) ساخته شده و سبك معماری آن تلفیقی از شیوه های مختلف معماری اورارتو ، اشكانی و رومی است. بعد از ساخت بناهای شگفت انگیز اچمیادزین ، طادئوس ، آختامار و استپانوس ، این اجتماع سبك ها به نام سبك ارمنی مشهور شد.

این كلیسا در محوطه ای پوشیده از درخت و در دره ای سرسبز واقع شده و حصاری سنگی دورتا دور بنا را احاطه كرده است . این حصار بارویی بلند با هفت برج نگهبانی و پنج پشت بند استوانه ای سنگی، شبیه دژهای مستحكم دوره ساسانی و قرون اولیه اسلام دارد .

دروازه ی این بارو در وسط دیوارغربی تعبیه شده و دارای دری چوبی و آهن كوبی شده است. در پایه های طرفین و طاق جناغی آن سنگِ تراش با حجاری های ظریف به كار رفته و نقش برجسته ای از حضرت مریم (س) و كودكی حضرت عیسی ( ع) در پیشانی طاق نمای آن به چشم می خورد . در كلیسا به راهروی باریك و تاریكی باز می شود كه از جنوب به دیرها و از شمال به كلیسا واز شرق به اصطبل و انبار علوفه راه دارد.

بنای كلیسا از سه قسمت مشخص تشكیل شده : برج ناقوس ، نمازخانه و اجاق دانیال

برج ناقوس : بر روی ایوان دو طبقه ای متصل به دیوار جنوبی كلیسا،قرار گرفته و دارای گنبدی هرمی شكل و هشت ضلعی است كه بر روی هشت ستون استوانه ای از سنگ سرخ با سرستون های زیبا استوار شده است. پیشانی طاق های بین این ستون ها كه پا طاق گنبد برج محسوب می شوند با نقوش برجستهیفرشته ، صلیب ، ترنج ، ستاره و گل هشت پر زینت یافته است. این برج در زمان عباس میرزا نایب السلطنه مرمت شد.

نمازخانه: در زمینی به ابعاد 16×21 متر بنا گردیده است. درِ ورودی منبت كاری شده و دارای تزیینات بسیار زیبا است . این در وسط ضلع غربی تعبیه شده و از آثار نفیس اوایل دوره قاجاریه و احتمالاَ زمان عباس میرزا نایب السلطنه به شمار می آید . حجاری پایه ها و طاق نماها و نیم ستون ها و زنجیره های جوانب مقرنس كاری ها و تزیینات طاق سرد به قدری بدیع است كه بی شك از شاهكارهای هنر حجاری محسوب می شود.كتیبه ای از سنگ ماسه ای سرخ رنگ به خط نستعلیق بر بالای در ورودی و زیر طاق مدخل كلیسا به چشم می خورد كه مورخ سال 1245 ه . ق است . متن كتیبه از خرید قریه " دره شام " جلفا توسط عباس میرزا نایب السلطنه فرزند فتحعلی شاه از محب علی بیگ نخجوانی به مبلغ سیصدتومان و وقف آن به كلیسای سنت استپانوس حكایت دارد .

نقش برجسته هایی از حواریون ، قدیسین و فرشتگان بر پیشانی طاق نماهای اضلاع شانزده گانه ی" گریوگنبد " مشاهده می گرددكه در حقیقت پاطاق گنبد بلند و زیبای نمازخانه كلیسا محسوب می شود. پوشش این گنبد به صورت هرمی با سبك خیاری سی و دو پهلویی است كه بر روی یك پلان ستاره شكل شانزده پر قرار گرفته است.

داخل طاق نماهای گریو گنبد ، به صورت یك در میان پنجره ای تعبیه شده كه طاق هلالی تودرتویی دارد و بالاتر از پنجره ، تصویر برجسته یكی از حواریون در داخل قابی چهارگوش ، نمای بیرونی را زینت می دهد.

فضای داخل كلیسا به صورت صلیب و از سه قسمت شامل ایوان ، نمازخانه و محراب تشكیل شده است.

ایوان بر روی دو ستون ودو نیم ستون قرار دارد . در پشت ایوان و زیر گنبد اصلی ، نمازخانه كلیسا واقع شده است . گوشه های مقرنس پا طاق گنبد دارای تصاویری رنگی است كه شیوه نقاشی های مذهبی قرن 16 و17 میلادی را به یاد می آورد.

محراب در جانب شرقی نمازخانه قرار گرفته و 96 سانتیمتر از كف نمازگاه بلندتر است. ازاره ی محراب از سنگ مرمر است و بالای این ازاره ها را هفت طاق نمای جناغی دو طبقه زینت می دهد. ا زجمله تزیینات شگرف درون معبد سه نمازخانهاست كه وسط محراب قرار داده اند و دوتای دیگر در طرفین شمالی و جنوبی نمازخانه بزرگ و به موازات یكدیگر قرار گرفته اند. این نمازگاه ها از آثار دوره قاجار به حساب می آیند.

اجاق دانیال : تالاری است متصل به دیوار شمالی كلیساكه 6 متر عرض و نزدیك 20 متر طول دارد . این تالار به سه قسمت تقسیم می شود :1 – اجاق دانیال كه به وسیله ی دیوار از تالار جدا شده ، به نام دانیال از قدیسین قرن پنجم میلادی معروف است.

تالار اجتماعات در وسط قرار دارد محل غسل تعمید در انتهای شرقی تالار واقع است و در آن سكوی بلندی به چشم می خورد كه میز سنگی غسل تعمید در وسط آن نهاده شده است.

دركنار كلیسا دیری نیمه ویران نیز جای دارد. در چهار طرف این دیر اتاق هایی وجود داشت كه طبقه ی فوقانی آن برای استراحت مسافران و زائران و طبقه پایین اصطبل چهارپایان بود.

صدها سنگ نبشته به زبان ارمنی در داخل و خارج این كلیسا نصب شده كه با ترجمه ی آنها به زبان فارسی می توان به نام بانی كلیسا،معمار،وتاریخ بنای كلیسا و حتی بخش هایی از تاریخاقوامی كه در این سرزمین می زیستند ، پی برد.

كلیسای شوغات مقدس، كلیسای شوغات مقدس در محوطه گورستان ارامنه واقع در محله مارالان تبریز ، دركنار كلیسای قدیم مریم مقدس از سنگِ تراش و با اسلوبی بدیع ساخته شده است . برخی از مراسم ارامنه در این كلیسا انجام می شود.

كلیسای كاتولیك این كلیسا در كوچه میارمیار تبریز ، در سال 1910 به شیوه ی معماری گوتیك ساخته شده است دراین كلیسا تابلوهای زیبای تاریخی از تصاویر مقدس به چشم می خورد .

كلیسای مریم مقدس، كلیسای مریم مقدس در تبریز، انتهای خیابان شریعتی شمالی واقع است . تاریخ بنای این كلیسا 1782 میلادی است و به شیوه معماری ارمنی به شكل صلیب ساخته شده است.

تصاویر زیبایی از حضرت مریم ( س ) ، حضرت عیسی و حواریون و قدیسین ، دیوارهای محراب و گوشه های پاطاق گنبد را زینت بخشیده اند . كلیسای مریم مقدس بزرگترین و قدیمی ترین كلیسای تبریز است كه مراسم بزرگ ملی و مذهبی ارامنه از قبیل اعیاد و جشن ها ومجالس دینی در آنجا برگزار می شود .

كلیسای موجومبار، كلیسای موجومبار كه به كلیسای " سنت هریپ سیمه " نیز شهرت دارد در روستای موجومبار ، حدود 30 كیلومتری جاده تبریز – مرند واقع شده است

مؤلف كتاب تاریخچه ارامنه در آذربایجان ( نوره آیرمیان ) می نویسد : " وجود سنگ های رج اول كلیسا نشان می دهد كه ساختمان اولیه این كلیسا حدود 800 سال قبل در اوایل قرن سیزدهم میلادی ساخته شده است " ولی به استناد سنگ نبشته ی روی سنگ های زیربنای كلیسا ، این بنا یك بار در سال 1691 میلادی بازسازی شد. در سال 1840 میلادی نیز بر اثر زلزله ی شدیدی كه در منطقه روی داد یكی از دیوارهای كلیسا خراب شد كه مجدداَ بازسازی گردید

زیر بنای كلیسا 13×23 مترو به ارتفاع آن 8 متر با سقف شیروانی است كه روی آن را خاك و شن پوشانده است . تمامی بنا به سنگ لاشه ساخته شده و ورودی بنا در ضلع جنوبی و غربی كلیسا قرار دارد . تالار كلیسا روی چهار ستون قرار گرفته و محراب كلیسا به شكل نیم دایره در ضلع شرقی و وسط دو اتاق كوچك ساخته شده است . شش نورگیر در بالای دیوارهای غربی وشرقی و دیوار جنوبی و یكی نیز در سقف كلیسا به فضای محوطه بزرگ داخلی بنا ، نور ملایمی می بخشد .

كلیسای هُوانس مقدس، این كلیسا یكی از كلیساهای ارامنه كاتولیك است و نام آن از اسم یكی از حواریون حضرت عیسی ( ع) به نام " یوحنا " كه ارامنه به آن " هوانس " می گویند ، گرفته شده است. این كلیسا روی تپه ای مشرف به روستای سُهُرل یا سهرقه مرند واقع شده و در 40 كیلومتری شمال غربی تبریز قرار دارد. هرچند قدمت بنای این كلیسا را به قرون پنج و شش میلادی نسبت داده اند ، ولی بنای اصلی بارها بر اثر ویرانی تجدید بنا شده است .

قدمت بنای فعلی كه توسط معماران روسی و فرانسوی ساخته شده است ، به سال 1840 میلادی می رسد . كلیسای هوانس در اثر زلزله ی 1936 میلادی آسیب جدی دید و بعد از آن درها و پنجره های بنا به تاراج رفت .

بنا به صورت مستطیل در ابعاد 5/18 × 5/6 متر ، با نمای آجری ساخته شده و شامل سه قسمت ورودی، تالار مركزی و محراب است . ایوان آجری بنا به وسیله ی دو راه پله به برج ناقوس كلیسا كه به صورت ستاره ای 16 ضلعی است و 12 متر ارتفاع دارد ، راه می یابد .

پوشش طاق مركزی به صورت گریو استوانه ای و گنبد مخروطی است. محراب نیز در قسمت شرقی با گنبدی كوچك تر قرار دارد/س