در این نوشته بدون هیچ نقد خاصی، قصد داریم فقط اندیشه شهید مطهری را درباره چشم زخم مرور کنیم تا هر آنچه را که برای زندگی امروز و نگاهمان در این باب ضروری است، برداشت کنیم.

برای مقدمه

شهید مطهری در باب واقعی بودن یا نبودن چشم زخم و تاثیرگذاری آیه «وَ انْ یَکادُ...» دو مقدمه بیان می‌کند: «یکی این که چشم‌زخم اگر هم حقیقت باشد، به این معنای رایج امروز در میان ما ـ بالاخص در میان طبقه نسوان که فکر می‌کنند همه مردم چشمشان شور است ـ قطعا نیست. همان کفار جاهلیت هم به چنین چیزی قائل نبودند، بلکه معتقد بودند که یک نفر وجود دارد و احیانا در یک شهر ممکن است یک نفر یا دو نفر وجود داشته باشند که چنین خاصیتی در نگاه و نظر آنها باشد. پس قطعا به این شکل که همه مردم دارای چشم شور هستند و به همه مردم به اصطلاح نظر می‌کنند، نیست.

دوم: اگر بعضی مردم دارای چنین خصلت و خاصیتی باشند، آیا آیه «وَ انْ یَکادُ الَّذینَ کَفَروا لَیُزْلِقونَکَ بِابْصارِهِمْ» خاصیت جلوگیری از چشم‌زخم را دارد؟ ما تا حالا به مدرکی (حدیثی، جمله‌ای) برخورد نکرده‌ایم که دلالت کند و بگوید از این آیه برای چشم‌زخم استفاده کنید. این‌که چشم‌زخم حقیقت است یا نه، یک مسأله است (فرضا حقیقت است ولو در بعضی افراد) و این‌که این آیه برای دفع چشم‌زخم باشد مسأله دیگری است. چیزی که از طرف پیغمبر یا ائمه به ما نرسیده باشد، نباید از خود بتراشیم. نظر به این که روح مردم برای چنین چیزی آمادگی دارد [آن را از پیش خود ساخته‌اند.]» (مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج27، ص: 632)

آیا چشم زخم واقعیت دارد؟

در نگاه شهید مطهری، چشم زخم حقیقتی است تردیدناپذیر. البته ایشان برای توضیح پذیرش چشم زخم به جسمانی بودن یا روحی و نفسانی بودن این مساله توجه دارند و آن را در چند لایه مختلف بررسی می‌کنند زیرا مثلا ممکن است دانشمندان جدید کشف کنند که در برخی چشم‌ها اشعه‌ای هست که اثرات سوء دارد، خصوصا اگر با یک نگاه مخصوص باشد. اگرچه این حرف در گذشته‌های دور قابل پذیرش نبوده ولی با پیشرفت‌های امروزی، راحت می‌توان این امر را پذیرفت.

بالاتر از اهمیت شعاع چشم، مساله نفوس است. تاثیر اعمال روحی را حتی در درمان یا عدم درمان بیماری‌ها می‌توان یافت. بنابراین، افکار و نیات و اندیشه‌های انسان می‌تواند بر بدن او تاثیر بگذارد. هر چه روح قوی‌تر باشد، بدن را بیشتر تحت تاثیر خود قرار می‌دهد.

بالاتر از این دو، روان انسان است که نه‌تنها در بدن او موثر است بلکه در یک انسان دیگر نیز می‌تواند تاثیرگذار باشد یعنی فکر یک انسان می‌تواند در بدن انسان دیگر تاثیر بگذارد. مصداق امروزی این باور، هیپنوتیزم و واقعیت‌های رخ داده در این کار است. هر قدر انسان مقابل مقاومت کمتر و ضعف بیشتری داشته باشد، دیگران راحت‌تر بر او اثر می‌گذارند.

شهید مطهری پس از اشاره به این مقدمات نتیجه می‌گیرد که: «ممکن است در بعضی روح‌ها و روان‌ها چنین حالت و خاصیتی باشد که اگر درباره دیگری به گونه‌ای فکر کند، فورا روی او اثر بگذارد. در بعضی احادیث هم از پیغمبر اکرم (ص) وارد شده که فرموده است (در سند آن احادیث دقت نکرده‌ام) «الْعَیْنُ حَقٌّ» چشم حق است، یعنی دروغ مطلق نیست، بعضی از چشم‌ها اثر دارد یا حدیثی از پیغمبر نقل کرده‌اند که «الْعَیْنُ یَجْعَلُ الرَّجُلَ فِی الْقَبْرِ وَ الْجَمَلَ فِی الْقِدْرِ» یعنی چشم چنین قدرتی را دارد که انسانی را به گور بفرستد و شتری را در دیگ. تجربه‌ها و آزمایش‌ها هم نشان داده که درباره بعضی از افراد مطلب چنین است...» (مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج ‌27، ص: 635)

البته ایشان تاکید می‌کنند که این تاثیرگذاری منفی بر دیگران خوب نیست و روح‌های پاک هرگز دچار چنین مسائلی نخواهند بود.

شعارهای اسلامی

بحث بعدی بر سر این است که ما به کدام یک از آیات قرآن توجه می‌کنیم؟ اگر قرآن یک کل و مجموعه است که تمام آیات آن برای همیشه کاربرد دارد،‌ چه اتفاقی می‌افتد که بعضی از آیات بیش از دیگر آیات بر سر زبان‌ها می‌افتد؟

شهید مطهری بدقت در انتخاب شعارهای لفظی اسلام و تاثیرات آن اهمیت می‌دهد و می‌گوید: «اسلام شعار لفظی دارد. تابلو بنویسید در خانه خودتان: انَّ اکْرَمَکُمْ عِنْدَاللَّهِ اتْقیکُمْ. بنویسید: لا اله الّا اللَّه، محمّدٌ رسول‌اللَّه، علیٌّ ولیُّ اللَّه. تابلوهای اصول اجتماعی اسلام را در خانه‌های خودتان بزنید: یا ایُّهَا النّاسُ انّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ انْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفوا انّ اکْرَمَکُمْ عِنْدَاللَّهِ اتْقیکُمْ. بدهید از اینها تابلوهای بسیار عالی بسازند و در خانه‌های خودتان نصب کنید. اینقدر هم از این شعارها ما داریم که الی ماشاءاللَّه. اسلام دین ناطق و گویاست، با آدم حرف می‌زند؛ شمایل و تصویر یعنی چه؟! بعضی‌ها می‌آیند یک چیزهایی انتخاب می‌کنند که آیه قرآن هست، اما شعار نیست. درست است، آیه قرآن همه جا مقدس است، اما هر آیه قرآن که شعار نیست. فرض کنید کسی این آیه را در خانه خودش بنویسد: الزّانِیَةُ وَ الزّانی فَاجْلِدوا کُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ. هر کس نگاه می‌کند می‌گوید مگر این خانه، خانه فسق و فجور است؟» (مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج ‌25، ص 386)

فیلسوف معاصر ما معتقد است: «شعار اسلامی یعنی آنچه که به وسیله آن وابستگی خودتان را به اسلام نشان می‌دهید و یک اصل از اصول اسلامی را اثبات می‌کنید.» (مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج ‌25، ص 386) حال با این تعریف باید دید که آیا آیه «وَ انْ یَکادُ» در دسته شعارهای اسلام قرار می‌گیرد یا خیر؟

یکی از اشارات لطیف شهید مطهری به همین مقوله و اتفاقا کاربرد بسیار زیاد آیه «وَ انْ یَکادُ» است که می‌گویند: «از شعارهایی که مردم انتخاب می‌کنند، روحیه مردم را می‌شود شناخت. ما در قرآن آیه زیاد داریم، آیاتی که برای شعار قراردادن فوق‌العاده عالی است، جمله‌های زیادی داریم از پیغمبر و ائمه؛ ولی هیچ آیه‌ای به اندازه آیه «وَ انْ یَکادُ الَّذینَ کَفَروا» در میان مردم برای شعار رایج نشده است. در هر خانه‌ای که بروی می‌بینی یک «ان یَکاد» آنجا زده‌اند، یعنی چشم تو کور که خانه و زندگی من را می‌بینی، این تابلو را اینجا نصب کرده‌ام برای این که چشم تو کور باشد. این امر یک حالت خودخواهی در مردم از یک طرف و یک حالت بدبینی به دیگران از طرف دیگر را نشان می‌دهد. شما همه شهر تهران را بگردید، بندرت دیده می‌شود که در خانه‌ای مثلًا آیه «هَلْ یَسْتَوِی الَّذینَ یَعْلَمونَ وَ الَّذینَ لا یَعْلَمون» تابلو شده باشد. برای شعار چه از این بهتر؟... آیاتی که انسان هر وقت یکی از آنها را نگاه کند برای او یک درس و آموزش است. اینها را انسان نمی‌بیند ولی در هر خانه‌ای که بروید آیه «وَ انْ یَکادُ الَّذینَ کَفَروا» را می‌بینید، یعنی منم که خداوند چنین نعمت‌هایی به من داده و تویی که چشم شور داری و می‌خواهی چشم‌زخم به ما بزنی؛ برای این‌که جلوی چشم شور تو را گرفته باشم این تابلو را در اینجا نصب کرده‌ام و شاید کمتر خانه‌ای است که چنین چیزی در آن نباشد.» (مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج 27، ص: 3 و 632)

بنابراین، لازم است که هم نگاهمان را اصلاح کنیم و بدانیم که همه افراد دشمن ما نیستند و همه از بهروزی ما دچار خشم‌های شدید نمی‌شوند تا به ما چشم زخم بزنند و از طرف دیگر، یادمان باشد که باید آیات دیگر قرآن را هم زنده کرد و در خانه‌ها آویخت تا با هر بار نگاه کردن به آنها جانمان تازه شود.

* توضیح: منبع تمام سخنان از نرم‌افزار مجموعه آثار استاد شهید مطهری از مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی است.