به گزارش گروه سیاسی باشگاه خبرنگاران؛ چند سالی است که یکی از مطالبات جدی و همیشگی رهبر انقلاب اسلامی از مسئولان و نخبگان کشور، پیشرفت علمی و ثروت آفرینی از راه دانش است. ایشان حتی دو اولویت کاری دولت یازدهم را «علم و اقتصاد» بیان کرده اند. برای بررسی وضعیت علم و فناوری کشور و الزامات پیشرفت بهتر و بیشتر آن، دکتر سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری رئیس جمهور و رئیس بنیاد ملی نخبگان به سؤالات پایگاه اطلاع رسانی KHAMENEI.IR پاسخ داده است.

متن کامل این مصاحبه با تیتر ˈتنها شاهراه ثروت آفرینیˈ بدین شرح است:

** رهبر انقلاب اسلامی در دیدار سال گذشته ی اساتید دانشگاه ها در ماه مبارک رمضان گفتند: «ما هنوز از خط مقدم علم عقبیم. هنوز در بسیاری از دانش های مورد نیاز زندگی دچار عقب ماندگی های مزمن هستیم، با همه ی این پیشرفتی که در بخشی از دانش ها داشته ایم. پس چون دچار عقب ماندگی هستیم، باید کاری کنیم.» حال سؤال این است که مختصات و ویژگی های خط مقدم علم چیست؟

ستاری: درباره ی «خط مقدم علم» می توان از جنبه های مختلفی بحث کرد. کشور ما با وجود پیشرفت های ویژه ای که در دو دهه ی گذشته داشته، هنوز در برخی زمینه ها عقب است که شاید بتوان بعضی از آن ها را خط مقدم علم در سطح جهانی دانست. مثلاً در حوزه ی فناوری های بالا (High Tech) کشور ما دستاوردهایی داشته، ولی همچنان جای کار فراوانی وجود دارد تا علوم مهندسی خودشان را در حوزه ی صنایع پیشرفته و با فناوری بالا نشان دهند.

همچنین در حوزه ی علوم انسانی و علوم پایه، در کشور ما جای کار بیشتری وجود دارد و تا تولید نظریه های علمی قابل طرح در سطح جهانی، باید اقدامات بیشتری انجام پذیرد.

شاید «دست یابی به مرجعیت علمی» که رهبر معظم انقلاب بر آن تأکید نموده اند نیز در گرو دستیابی به خط مقدم علم باشد تا دانشمندان و فناوران کشورهای دیگر برای کسب آن دانش ها و فناوری ها، مجبور به رجوع به کشور ما باشند و ایران به عنوان مرجع علمی مطرح شود.

** اگر بخواهید وضعیت مدیریتی و محیط علمی کشور را آسیب شناسی کنید، در کشور ما چه ضعف هایی برای رسیدن به خط مقدم علم وجود دارد که باید برطرف شود؟

ستاری: در کشور ما طی دو دهه ی گذشته، سرمایه گذاری های خوبی در حوزه ی زیرساخت های حوزه ی علوم و فناوری انجام گرفته و منابع انسانی خوبی تربیت کرده ایم. دو مشکل اصلی در این زمینه وجود دارد؛ نخست این که کشور ما نیاز به هماهنگی و هم افزایی بیشتری بین دستگاه های مختلف حوزه های علمی دارد. به عبارتی، در حوزه ی سیاست گذاری و برنامه ریزی و اولویت بندی فعالیت ها و نظارت و پایش آن ها باید بیشتر تلاش شود.

دوم این که برخی فعالیت های علمی و فناورانه به صورت ناقص انجام می شود و همه ی فعالیت ها باید تا رسیدن به نتایج ملموس و دستاوردهای مشخص پیگیری شود و چرخه ی آن ها کامل شود. مثلاً می توان به ناقص بودن فرآیند تأثیر دستاوردهای علمی در زندگی عموم جامعه یا تبدیل دستاوردهای فناورانه به موارد ملموس اقتصادی و تجاری اشاره کرد.

** رهبر انقلاب در دیدار با نخبگان جوان در سال گذشته گفتند: «پیشرفت واقعی جز با پیشرفت علم فراهم نخواهد شد.» برخی اما معتقدند که این نگاه به علم، همان نگاهی است که کشورهای سلطه گر داشته اند و آثار آن هم کاملاً مشهود است، پس نباید به این شکل بر روی محوریت علم اصرار کنیم. نظر شما در این باره چیست؟

ستاری: کشورهای سلطه گر بر مبنای نگاه مادی و جهان بینی مادی گرای خود، از همه ی توانمندی ها در جهت افزایش سلطه گری خود استفاده برده اند. در حالی که کشور ما داعیه دار ایجاد الگوی ایرانی-اسلامی پیشرفت است و می تواند برای تحقق این الگو از همه ی توانمندی های خود و از جمله توانمندی های علمی استفاده کند. ما باید علم را کسب کنیم و در جهت غیر استکباری و در راستای رفاه و عدالت جامعه به کار بگیریم. اگر جامعه ی ما و علما و فناوران کشور ما «متخلق به اخلاق اسلامی» تربیت شوند، این موضوع محقق خواهد شد.

** به نظر شما موانع، چالش ها و مشکلات تکمیل چرخه ی فناوری در کشور چیست؟

ستاری: همان گونه که مطرح شد، برای تکمیل چرخه ی فناوری و نوآوری در کشور، در سطح هماهنگی و سیاست گذاری و برنامه ریزی نیاز به کارهای بیشتری داریم. از سوی دیگر، برای توسعه ی اقتصاد دانش بنیان در کشور باید نهادهای جدیدی شکل بگیرد که می توان به لزوم ایجاد صندوق های مالی سرمایه گذاری خطرپذیر یا کارگزاران تسهیل در فرآیند عرضه و تقاضای فناوری اشاره کرد. مثلاً حوزه ی بازار سرمایه و بورس باید به صورت جدی تر، ابزارهای خود را در اختیار توسعه ی اقتصاد دانش بنیان قرار دهد و در کنار بازار پولی و بانک ها، به توسعه ی این حوزه بپردازد.

همان گونه که در سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی ابلاغی رهبر معظم انقلاب آمده است، ساماندهی و ارتقای نظام ملی نوآوری یکی از مهم ترین اقدامات هم زمان با توسعه ی اقتصاد دانش بنیان ذکر شده است که شایسته ی توجه ویژه است. در کشور ما باید نهادی فرادستگاهی و در سطح ریاست جمهوری، متولی راهبری کل اجزای نظام ملی نوآوری کشور باشد که معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور می تواند این نقش را بر عهده بگیرد.

نظام نوآوری هر کشوری و از جمله ایران، مجموعه ی پیچیده ای است از نهادها، عرف ها، تعاملات و ارتباطاتی که در یک ارتباط سیستماتیک با یکدیگر فعالیت دارند. سامان دهی نظامات درون حوزه ی علم و فناوری به موازات اصلاح نظام های پیرامونی حائز اهمیت است.

ایجاد و توسعه ی نهادهای واسط در نظام نوآوری، یکی از مهم ترین اقدامات است. در اقتصادهای توسعه یافته، نهادهای متعددی به عنوان نهادهای واسط فعال اند و طرفین عرضه و تقاضای دانش و فناوری را به یکدیگر وصل می کنند. هم اکنون اما خلأ ارتباط بین نهادهای طرفین عرضه و تقاضای دانش و فناوری در کشور ما کاملاً محسوس است.

** «علم و اقتصاد» دو اولویت اصلی کشور هستند. اقتصاد دانش بنیان نیز یکی از ظرفیت هایی است که هر دو این اولویت ها را در بر می گیرد. به نظر شما اهمیت و ضرورت دانش بنیان شدن تولیدات کشور چیست؟ اقتصاد دانش بنیان چه نقشی در تحقق استقلال اقتصادی و اقتصاد مقاومتی دارد؟

ستاری: رهبر معظم انقلاب علم و اقتصاد را در اولویت ویژه ی کشور مطرح کرده اند که توسعه ی اقتصاد دانش بنیان شامل هر دو این اولویت ها است و لذا دارای اهمیت مضاعف است.

برای توسعه ی اقتصاد دانش بنیان باید ابتدا فهم مناسبی از آن داشته باشیم. شاید بتوان اقتصاد دانش بنیان را اقتصادی دانست که ارزش افزوده ی اصلی از تولید، به کارگیری و تجاری سازی و استفاده از دانش حاصل شود.

اگر این مسأله در کشور ما تحقق یابد، درون زا خواهد بود و مطمئناً به سمت بازارهای جهانی گرایش خواهد داشت و برون گرا می شود. لذا باید توسعه ی اقتصادی دانش بنیان را محور اصلی توسعه ی اقتصاد مقاومتی دانست.

در توسعه ی اقتصاد دانش بنیان هم نقش ویژه بر عهده ی شرکت های دانش بنیان است. در چند سال گذشته محور همه ی فعالیت های معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور، توسعه ی اقتصاد دانش بنیان و توسعه ی شرکت های دانش بنیان و ساماندهی نظام ملی نوآوری بوده است. شاید بتوان اسم دیگری هم برای این معاونت مطرح کرد که عبارت است از: معاونت نوآوری و اقتصاد دانش بنیان رئیس جمهور.

اولویت اول معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور، توسعه ی شرکت های دانش بنیان قرار داده شده است که اجرای مناسب قانون حمایت از شرکت ها و مؤسسات دانش بنیان یکی از مهم ترین اقدامات در این زمینه است. این قانون ظرفیت های بالقوه ی فراوانی دارد و یک قانون مترقی به شمار می رود که در صورت اجرای کامل آن، بسیاری از مشکلات فعلی شرکت های دانش بنیان برطرف می شود.

هم اکنون «سامانه ی ارزیابی شرکت های دانش بنیان» از سوی معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور راه اندازی شده و بیش از 30 کارگزاری ارزیابی شرکت های دانش بنیان در سراسر کشور فعال شده اند. همچنین سعی شده از تمام ظرفیت های کشور در این زمینه استفاده شود.

تاکنون بیش از 400 شرکت مورد ارزیابی قرار گرفته و وارد فرآیند حمایتی شده اند. یکی از مهم ترین موارد حمایتی، استفاده از تسهیلات صندوق نوآوری و شکوفایی بوده است که در بودجه ی سال 93 بیش از 1000 میلیارد تومان منابع برای این صندوق در نظر گرفته شده است. همچنین آیین نامه های معافیت های مالیاتی و گمرکی برای این شرکت ها تهیه و ابلاغ شده و إن شاءالله امسال این شرکت ها از این مزایا استفاده خواهند کرد.

همچنین «شبکه ی فن بازار ملی ایران» با همکاری همه ی دستگاه ها و نهادهای مرتبط کشور فعال شده است و تاکنون بیش از 4000 رکورد عرضه و تقاضای فناوری در این شبکه وارد شده است.

در پایان باید اشاره شود که توصیه های مقام معظم رهبری در زمینه ی توسعه ی شرکت های دانش بنیان بهترین راهنمای عمل همه ی دستگاه های اجرایی، خصوصاً معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور بوده است.

** با توجه به پیش بینی های صورت گرفته مبنی بر تأمین 20 درصد درآمد کشور از راه صنایع و فعالیت های تجاری دانش بنیان تا سال 1404، اقتصاد کشور باید دارای چه ویژگی هایی باشد تا این نوع محصولات توانایی رشد و توسعه داشته باشند و ما را به اهداف مورد نظر برسانند؟

ستاری: اقتصاد کشور زمانی مبتنی بر دانش می شود که تولید ثروت و حفظ مزیت رقابتی بنگاه ها تنها از طریق تولید و عرضه و استفاده از دانش اتفاق بیفتد و دیگر مسیرهای غیر مولد اقتصادی و غیر تولیدی -مانند دلالی- امکان پذیر نباشد. ساختارهای ناسالم اقتصادی و عدم سازمان دهی حوزه های مختلف باعث شده فعالیت های سوداگرانه در بازارهای موازی تولید -همچون زمین، ساختمان، سکه و طلا- سرمایه های فراوانی را به خود جذب کند.

لذا محدود کردن مسیرهای دلالی در بازارهای موازی تولید -مانند دلالی زمین، سکه و ارز- باید در دستور کار قرار گیرد. همچنین برای تضمین حفظ و تداوم فرآیند تولید دانش در اقتصاد، باید شرایط رقابتی به اندازه، مفید و سازنده تنظیم شود. در این زمینه وظیفه ی اصلی دولت نیز تنظیم گری و قاعده گذاری در حوزه ی تنظیم رقابت ها و جلوگیری از انحصار است.

در محیط ناسالم اقتصادی نمی توان انتظار رشد جوانه های علم و فناوری را داشت. عوامل اقتصادی با زیرکی هرچه تمام تر تلاش می کنند ساده ترین راه را برای کسب ثروت برگزینند. اگر فضای اقتصاد چنان سازمان دهی شود که برای کسب ثروت راهی جز کسب دانش و نوآوری باقی نماند، فعالان اقتصادی ناچار تن به مشقت های خطیر نوآوری می دهند. لیکن اگر هر سوراخی برای کسب درآمد بدون زحمت فکری و مخاطرات عملی بیابند، از فعالیت های دانش محور اجتناب می کنند. اقتصاد دانش بنیان اقتصادی است که برای ثروتمند شدن فقط یک شاهراه باقی می گذارد و راه های دیگر را مسدود می کند. این شاهراه اکتساب دانش و به کارگیری آن است.

علاوه بر موارد فوق، دولت باید به بازار داخل کشور و بازارهای بالقوه ی خارج از کشور و صادرات به صورت ویژه نگاه کند و به شدت در جهت حفظ و توسعه ی آن ها در مقابل رقبای خارجی فعالیت کند. بازارهای بزرگی در حوزه ی کالاهای معمولی یا کالاهای پیشرفته در کشور ما وجود دارد که هم اکنون در اختیار شرکت های خارجی است و باید برای پس گرفتن آن ها در کشورهای خارجی یک عملیات جهادگونه و با مدیریت جهادی اجرا و یک عزم ملی جدی ایجاد کرد.

شاید بتوان با این توضیحات دلایل نام گذاری «سال اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و مدیریت جهادی» از سوی رهبر معظم انقلاب را بهتر درک نمود.

اگر از فضای کلان اقتصادی به عنوان محیط توسعه ی دانش و فناوری بگذریم، توسعه ی علم و نوآوری در اقتصاد ویژگی های دیگری به همراه دارد. توسعه ی اقتصاد دانش بنیان نیازمند به بازار فراگیر است تا انجام تحقیق و توسعه را به لحاظ اقتصادی توجیه کند. بازار خریدهای دولتی، یکی از مهم ترین ابعاد مؤثر بر اقتصاد دانش بنیان در کشور است. دولت حجیم اگرچه به لحاظ کارایی محل چالش است، اما می تواند به لحاظ تضمین بازار، یک عامل مهم به حساب بیاید. در کنار بازار دولت، سامان دهی تقاضای داخل، اگرچه کمی دشوارتر است، لیکن برای توسعه ی اقتصاد دانش بنیان به شدت اهمیت دارد. مدیریت تقاضای ملی و استفاده از اهرم بازار داخل در فرآیند چانه زنی با تولیدکنندگان داخلی و بین المللی موضوع بسیار مهمی است که باید مد نظر قرار گیرد.

بازار فراگیر خرید دولت و تقاضای داخلی باید به لحاظ بخشی نیز اولویت بندی شود. منابع طبیعی و خصوصاً نفت و گاز یکی از مزیت های مهم ملی است که باید لوکوموتیو اقتصاد دانش بنیان در کشور باشد. تقویت فعالیت های دانشی در حوزه ی نفت و گاز و عموماً انرژی، علاوه بر این که اهمیت راهبردی برای کشور دارد، می تواند به توسعه ی علم و فناوری در این بخش و سرریز آن به دیگر بخش ها منجر شود. یکی از سازوکارهایی که در کشورهای مختلف برای تشویق بنگاه های اقتصادی به ایجاد ارزش افزوده ی بیشتر و تولید محصولات نهایی به آن توجه می شود، سازوکارهای تعرفه ای است. مثلاً تعرفه های بالاتری بر صدور مواد خام و کم فرآوری شده وضع شود تا بنگاه های اقتصادی، خودبه خود به سمت تولید و صادرات محصولات نهایی تشویق شوند. مقابله با خام فروشی -خصوصاً در حوزه ی منابع طبیعی- نیازمند نگاه هایی از این دست است.

** یکی از مؤلفه های اصلی موفقیت سیاست ها، پذیرش عمومی و اقناع مردم است. به نظر می رسد عموم مردم ما هنوز نتوانستند پیوندی بین اقتصاد دانش بنیان و به طور کلی مسائل علم و فناوری با زندگی خود ایجاد کنند. در این باره چه باید کرد؟

ستاری: البته مردم ما تاکنون جنبه هایی از تأثیرگذاری شگفت انگیز محصولات فناورانه را در زندگی خود با مشاهده ی انقلاب فناوری اطلاعات و اینترنت و تلفن همراه تا حدی توانسته اند درک کنند که متأسفانه اکثر این تجهیزات از خارج کشور تأمین می شود. ما باید این سؤال جدی را در ذهن مردم خودمان ایجاد کنیم که آیا واقعاً کشور ما نمی تواند تولیدکننده و صادرکننده ی چنین تجهیزات فناورانه ای (مانند حوزه ی ICT) بشود؟! یا این که باید عزم ملی را در این راستا ایجاد کنیم؟

خوشبختانه در چند سال گذشته، شرکت های دانش بنیان در کشور توسعه یافته و بعضاً دستاوردهای ملموس خود را نیز به جامعه عرضه نموده اند. در این مورد می توان به قراردادن ماهواره در مدار زمین یا غنی سازی سوخت هسته ای و ... اشاره نمود. لذا مردم ما تدریجاً به حوزه های فناورانه اعتماد خواهند کرد.

** نفت، مزیت اقتصادی ایران محسوب می شود که در عین حال، ما را دچار اقتصاد تک محصولی نیز کرده است. اقتصاد دانش بنیان تا چه اندازه این ظرفیت را دارد که بتواند اقتصاد ما را از تک محصولی بودن نجات دهد و حتی مزیت رقابتی کشور ما بشود؟

ستاری: این هدف جز با یک حرکت جهش گونه و با بسیج تمام منابع ملی و همکاری و هماهنگی دستگاه ها اتفاق نمی افتد. برای عبور از اقتصاد متکی بر فروش منابع زیرزمینی و ایجاد و توسعه ی صنایع مبتنی بر فناوری و دانش، باید یک نهضت عظیم در کشور شکل بگیرد. مثلاً باید از دوران دبستان به کودکان آموخت که هم اکنون کشور ما نفت صادر می کند، ولی ما باید تلاش کنیم تا در آینده، فناوری و محصولات فناورانه صادر کنیم. این مسأله نیاز به فرهنگ سازی ویژه ای دارد و همه ی دستگاه های فرهنگ ساز ما -نظیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، حوزه ی علمیه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و ...- باید در این زمینه به صورت جدی وارد شوند.

تحقیقات و تجربه های سال های اخیر نشان می دهد که برخی بسترهای قانونی، تأثیر مستقیم و قابل توجهی بر توسعه ی نوآوری در کشورها داشته است. زیرساخت های قانونی و فرهنگی مربوط به مالکیت فکری از جمله ی این موارد بوده است. وقتی از اقتصاد دانش بنیان صحبت می کنیم، باید بدانیم که مهم ترین پیشران های این نوع اقتصاد، «دارایی های فکری» است.

آن چیزی که بستر امن و قابل اطمینانی را برای تولید، حفاظت و تجاری سازی دارایی های فکری ایجاد می کند، وجود یک نظام روزآمد، چابک و کارآمد مالکیت فکری است. متأسفانه در این زمینه کاستی های بسیاری در کشور وجود دارد. قوانین روزآمد و مبتنی بر منافع تولیدکنندگان داخلی، فعالیت های ترویجی در سطوح مختلف و برای ذی نفعان متفاوت، زیرساخت های اطلاعاتی مناسب و زیرساخت های قانونی برای مقابله با رقابت غیر منصفانه از جمله موضوعاتی است که در این زمینه حائز اهمیت است و در معاونت علمی و فناوری نیز تأملات و پیش بینی هایی در این خصوص در حال انجام است.