احتمال بروز موجی از تهدیدها و عملیات تروریستی در اروپا و آمریکا در پی جنگ داخلی سوریه و ادامه بی ثباتی ها در عراق، بسیاری از مقامات اطلاعاتی و امنیتی غرب را نگران کرده است. در این میان، تهدیدهای ناشی از بازگشت جنگجویان خارجی (افرادی که از سرتاسر جهان برای شرکت در جنگ به سوریه و عراق می روند) به زادگاهشان و تمایل آنها به انجام عملیات تروریستی، مسئله اصلی نگران کننده برای مقامات امنیتی در غرب محسوب می شود. 

جدول آماری جنگجویان خارجی در سوریه به تفکیک کشور

تهدید فعالیت جنگجویان خارجی در سوریه و عراق را در زادگاهشان می توان کاهش داد؛ اما از بین بردن چنین تهدیدی به طور کلی امری دشوار است. چندین عامل می تواند تهدید بازگشت این جنگجویان را به جوامع غربی کاهش دهد: کشته شدن جنگجویان در حملات انتحاری در سوریه و عراق، ادامه فعالیت جنگجویان در مناطق ناآرام و یا پیوستن به جهاد در مناطق دیگر، دستگیری جنگجویان در هنگام بازگشت آنها به زادگاهشان و تلاش برای تغییر دیدگاه های این جنگجویان.

بازگشت جنگجویان خارجی فعال در سوریه و عراق به زادگاهشان تهدیدی جدی محسوب می شود، اما دستگاه های امنیتی آمریکا و کشورهای اروپایی تجهیزات لازم برای مقابله با این تهدید را در اختیار دارند. مسئله مهم هماهنگی و همکاری سرویس های امنیتی کشورهای اروپایی و آمریکا در مقابله با این تهدید است.

در سیاستگذاری و برنامه ریزی برای مقابله با تهدید جنگجویان خارجی می توان پنج مرحله فعالیت  احتمالی این افراد را در نظر گرفت:

تصمیم گیری: اولین مرحله تصمیم گیری افراد برای پیوستن به گروه های افراطی است. در وهله اول منطقی است که تلاش ها بر کاهش شمار افرادی که به مناطق بحران زده سفر می کنند، متمرکز شود. می توان گفت تا زمانی که افراد در مناطق جنگی و بحران زده فعالیت نکنند به عاملان افراط گرایی تبدیل نمی شوند. غرب می بایست در مقابله با تحریک افراد برای پیوستن به جهادگرایان افراطی، رویکردی مقابله ای داشته باشد و خشونت های افراط گرایان را آشکار کند. بسیاری از افرادی که به جنگجویان خارجی در درگیری های سوریه و عراق تبدیل می شوند، تحت تاثیر ناآرامی ها در خاورمیانه قرار گرفته اند و هدف حمایت از مردم بی گناه را دنبال می کنند. در این میان، ترغیب افراد به فعالیت های خیرخواهانه و نشان دادن راه های مناسب برای کمک به قربانیان خشونت در سوریه می تواند رویکردی مناسب برای جلوگیری از پیوستن جنگجویان خارجی به گروه های افراطی باشد. همچنین اجرای برنامه های اجتماعی محلی می تواند به ترغیب افراد به اقدامات صلح آمیز و از سوی دیگر جمع آوری اطلاعات در مورد جنگجویان خارجی بالقوه کمک کند. سرویس های امنیتی در چنین برنامه هایی می توانند در مورد احتمال افراط گرایی در جامعه کسب اطلاعات کنند. هدف کلی چنین برنامه هایی این  است که خانواده ها و یا نهادهای اجتماعی افراد را از پیوستن به گروه های افراطی منصرف سازند و راه های صلح آمیز برای کمک به مردم سوریه به افراد نشان داده شود.

سفر: در مرحله دوم در راهبردها برای مقابله با تهدید جنگجویان خارجی، باید مسئله سفر آنها به سوریه را در نظر گرفت. بستن مسیرهای مسافرتی به سوریه (مرز ترکیه) به روی جنگجویان احتمالی می تواند در ممانعت از پیوستن خارجی ها به گروه های افراطی موثر باشد. برای این منظور لازم است سرویس های امنیتی کشورهای اروپایی و آمریکا همکاری نزدیکی با یکدیگر داشته باشند و روابط خود را با دولت ترکیه تقویت کنند. در بسیاری از موارد، جلوگیری از عبور جنگجویان خارجی از مرز مشترک ترکیه و سوریه در اولویت برنامه های آنکارا نبوده است؛ اگرچه افزایش نگرانی ترکیه از تهدید جنگجویان خارجی، تمرکز دولت این کشور بر مقابله با این تهدید را در پی داشته است. ترکیه تنها راه دسترسی جنگجویان خارجی به سوریه نیست، اما راحت ترین و سریع ترین راه برای اروپایی ها محسوب می شود و مسیرهای دیگر منتهی به سوریه هزینه های گزاف تری برای افراط گرایان اروپایی و آمریکایی در بر دارد. از سوی دیگر لازم است سرویس امنیتی هر کشور اطلاعات مربوط به افراط گرایان احتمالی خود را در اختیار دیگر کشورها قرار دهد تا افراد نتوانند از مسیرهای ثانویه برای رسیدن به سوریه و عراق استفاده کنند. هدف کلی این برنامه ها می بایست جلوگیری از ورود خارجی های افراطی به سوریه و عراق، دستگیری افراد مشکوک در مرزها و بازگرداندن این افراد به زادگاهشان باشد.

آموزش و مبارزه: سومین مرحله مقابله با این تهدید توجه به آموزش جنگجویان خارجی در سوریه و عراق است. اگرچه سرویس های امنیتی اروپا و آمریکا به اردوگاه های آموزشی افراط گرایان دسترسی ندارند، اما می توانند با استفاده از تبلیغات منفی از آموزش خارجی ها در این اردوگاه ها ممانعت به عمل آورند. تمرکز روی وفاداری خارجی ها به گروه های افراطی و انتشار اطلاعات در مورد نفوذ دستگاه های اطلاعاتی به شک و تردید افراط گرایان سوریه و عراق در مورد نیروهای خارجی دامن می زند. چنین مسئله ای سبب می شود افراط گرایان در پی بیم از نفوذ جاسوسان از آموزش خارجی ها در اردوگاه ها خودداری کنند و یا آنها را در عملیات انتحاری به کار گیرند. در این مورد هدف اول ممانعت از آموزش نیروهای خارجی در اردوگاه های افراط گرایان و در بدترین شرایط، کشته شدن جنگجویان آموزش دیده خارجی در عملیات انتحاری است. ایجاد توهم نفوذ جاسوسان در میان افراط گرایان نیز می تواند از اهداف جانبی این برنامه باشد.

بازگشت: در مرحله چهارم، می بایست مسئله بازگشت این جنگجویان به زادگاهشان را مد نظر قرار داد. در این مرحله لازم است آن دسته از جنگجویان خارجی که به زادگاه خود باز می گردند شناسایی شوند و گرایش آنها به خشونت و افراط گرایی مورد بررسی قرار گیرد. طبق گزارش های سرویس های امنیتی غرب، بسیاری از افرادی که از مناطق بحران زده باز می گردند در مورد جهاد و افراط گرایی شک و تردید دارند. در شناسایی جنگجویان خارجی می بایست افراد را از نظر میزان خشونت گرایی و افراط گرایی دسته بندی کرد. در رسیدگی به افراد باید اولویت بندی هایی صورت بگیرد تا منابع مالی و انسانی سرویس های امنیتی به هدر نرود. در این زمینه می توان از خانواده ها و برنامه های اجتماعی برای خشونت زدایی استفاده کرد. در این میان، بسیاری از جنگجویان پس از بازگشت به کشور خود با خطر دستگیری و زندانی شدن مواجه می شوند، اما زندانی شدن این افراد مخاطرات بیشتری را در پی دارد. بسیاری از جنگجویان در هنگام بازگشت تصمیم به عملیات انتحاری در کشور خود ندارند، اما در زندان ها تحت تاثیر افراط گرایان قرار می گیرند و ممکن است به تهدیدی جدی برای جامعه تبدیل شوند. هدف اصلی از راهبردها در زمان بازگشت جنگجویان می بایست افراط زدایی و از بین بردن تمایل به حملات انتحاری باشد.

عملیات و حملات: پنجمین مرحله در راهبردهای مقابله با تهدیدهای خارجی، شناسایی برنامه حملات تروریستی توسط این جنگجویان را در بر می گیرد. سرویس های امنیتی می بایست بر مشکل بازگشت جنگجویان به کشور متمرکز شوند و منابع مالی و انسانی مورد نیاز را برای تحت نظر گرفتن این افراد، اختصاص دهند. اگرچه سفر به عراق و یا سوریه و بازگشت از این کشورها هشداری برای سرویس های امنیتی محسوب می شود، اما تحت نظر گرفتن 24 ساعته این افراد دشوار است. وارک هکر کارشناس فرانسوی در زمینه تروریسم، در این باره می گوید: «فرانسه می تواند ده ها نفری را که از عراق باز می گردند کنترل کند، اما در مورد صدها نفری که از سوریه باز می گردند، کاری نمی تواند بکند.» تحت نظر گرفتن تمام وقت افرادی که از کشورهای ناآرامی همچون سوریه و عراق باز می گردند، به منابع مالی گسترده نیاز دارد. در این حال، نیروهای امنیتی می توانند برای حل این مشکل همکاری ها با نیروهای پلیس را افزایش دهند. هدف راهبردها در این مرحله خنثی سازی هر گونه حمله تروریستی احتمالی توسط این جنگجویان است.

آمریکا و اروپا تدابیر امنیتی برای مقابله با تهدید جنگجویان خارجی و بازگشت آنها به زادگاهشان را آغاز کرده اند؛ اما لازم است این تدابیر با جدیت و شدت بیشتری به اجرا گذاشته شوند. همچنین نباید در اجرای این تدابیر ایده آل گرا بود؛ چرا که انتظارهای زیاد از این تدابیر شکست حتمی ملت های غربی را در مقابل این تهدید در پی خواهد داشت. همچنین انتظار زیادی و ایده آل گرایی سبب می شود منابع انسانی و مالی در مسیرهای اشتباه به کار گرفته شوند. سیاستگذاری های اشتباه در این زمینه می تواند عواقب مهلکی در بر داشته باشد.

* دنیل ال. بایمن رئیس بخش تحقیقات در مرکز سیاست های خاورمیانه و بخش سیاست خارجی بروکینگز است.

* جرمی شاپیرو یکی از اعضای مرکز مطالعات اروپا و آمریکا و بخش سیاست خارجی و مسئول برنامه های نظام و راهبرد بین المللی بروکینگز است.