قره کلیسا،کلیسای تادئوس مقدس یا کلیسای طاطاووس

به گزارش خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از ارومیه؛ این کلیسا در۲۰ کیلومتری شمال شرقی چالدران در کنار روستایی به همین نام واقع شده‌است. قره کلیسا در تاریخ ۷ ژوئیه ۲۰۰۸، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

نام کلیسا در گذشته و حال

درباره نام کلیسا و ریشه نام آن نظرات مختلفی ارائه می‌شود. در فارسی پهلوی، کلمه "کره" یا "کارا"، به معنی بزرگ بوده است. مانند: کره رود در اراک که به معنی رودخانه بزرگ، بوده است. بعدها به واسطه تلفظ حلقی زبانهایی مانند ترکی و عربی، صدای "ک" تبدیل به صدای "خ"، "ق" و "گ" شده است. در تاریخ، شما به شخصیت، "اردشیر خوره" بر می‌خورید که به معنای اردشیر بزرگ بوده است. همچنین، کلمه "خر" به معنای "بزرگ" است (خرچنگ: دارنده چنگ‌های بزرگ). این کلمه در کردی به "گوره" به معنی بزرگ و در ترکی آذری به "قره" تبدیل شده است. واژه "قره" که در بعضی ترکیبات، از جمله نام بسیاری از شهرهای آذربایجان وجود دارد، بر خلاف تصور همگانی، به معنای "سیاه " ترکی نیست، بلکه به معنای بزرگ است؛ بنابراین: قره نی (کرنای): نی بزرگ قهرمان: انسان بزرگ قره کلیسا: کلیسای بزرگ، کلیسای اعظم (توجه داشته باشید که قره کلیسا، کاملاً سفید رنگ است) قره چمن: چمنزار بزرگ قره خان: خان بزرگ قره آغاج: درخت بزرگ و... این کلیسا در زبان ارمنی سورپ تادئوسی وانک به لاتین (Surb Tadeosi vank) یعنی کلیسای مقدس تاتووس نامیده می‌شد.

(کلیسای تادئوس مقدس) یکی از حواریون حضرت مسیح است که برای تبلیغ دین مسیحیت به منطقه جنوب فلات ارمنستان آمدند. در۶۶م، تادئوس مقدس به همراه «ساندوخت»، دختر پادشاه و تنی چند، که به دین مسیحیت ایمان آورده بودند، به دستور پادشاه وقت ارمنستان دستگیر شدند و پس از شکنجه به شهادت رسیدند و تادئوس مقدس در مکان فعلی دیر مدفون شد.

کارا در زبان آذری که مردم آذربایجان قبل از استیلای تُرکان به آن تکلم می‌کردند و شاخه‌ای از زبان‌های تاتی و هرزنی [horzeni] که منشعب از زبان پهلوی است معنای بزرگ و جامع می‌دهد. اما از قرن هشتم هجری «کارا» تبدیل به «قره» شده و بنای مذکور را قره کلیسا نامیدند که درست نیست و صحیح آن «کارا کلیسا» است.

بررسی ریشه‌شناسی واژه (کارا) این پرسش را پاسخ می‌دهد. هم (کارا) و هم "قره" درست اند. هر دو به معنی "گران و سنگین و بزرگ و ارجدار (مهم)" می‌باشند. هر دو واژه ایرانی بوده و هر دو از ریشهٔ زبان‌های هندواروپایی شکافته‌اند.

مورخان سده هشتم هجری به بعد گاهی به مناسبتی یادی از کلیسای تادئوس کرده‌اند و آن را «قراکلیسا» نامیده‌اند. چون قسمت خاوری بنای کلیسا با سنگ سیاه ساخته شده است.

برخی بر این پندارند که معنی قراکلیسا، کلیسای سیاه است (قرا در زبان ترکی به معنی سیاه است). ولی باید به این نکته تاریخی توجه داشت که زبان مردم آذربایجان تا قبل از نفوذ زبان ترکی، زبان آذری (زبان باستانی آذربایجان) بوده است. مطمئناً در ادوار پیش از سده هشتم هجری قمری «کلیسای تاتووس» (طاطاووس تادئوس) نامی دیگر داشته است. در گویش‌های تاتی و «هرزنی» که از زبان آذری می‌باشند واژه‌های کله یا کالا به معنی بزرگ است. قرا در زبان ترکی آذری به معنی بزرگ است و خود تغییر یافته واژه «کلان» است؛ بنابراین قرا کلیسا در اصل «کارا کلیسا» یا «کالا کلیسا» بوده است. این مطلب از آنجا تأیید می‌شود که ارمینان به دیرها، مجتمع فرهنگی، هنری، ادبی و دینی «وانک» می‌گویند. وانک تاتووس همانند سایر وانک‌های ارمنیان، محل اجتماع طلاب و خطاطان و خوش نویسان، فلاسفه و مورخان و دانشمندان بود و کتابخانه وانک نیز مورد استفاده آنان قرار می‌گرفت و کلمه وانک با مفهوم نام آذری کلیسا «کارا» کاملاً مطابقت دارد؛ و هم اکنون نیز این کلیسا به نام «قرا کلیسا» یا «قره کلیسا» معروف است.

آدرس کلیسا

این کلیسا در شمال غرب ایران در استان آذربایجان غربی ناحیه به شهرستان چالدران و در قریه قره کلیسا در ۲۰ کیلومتری شمال شرقی سیه‌چشمه و هفت کیلومتری شمال جاده چالدران به قره‌ضیاءالدین قرار دارد؛ و همچنین در جنوب ماکو واقع است.

آدرس GPS قره کلیسا

قره کلیسا در ۴۶ درجه و ۳۳ دقیقه طول جغرافیایی و ۳۹ درجه و ۶ دقیقه عرض جغرافیایی نسبت به نیمروز گرینویچ قرار دارد.

پیشینه پژوهشی محوطه

این کلیسا در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ خورشیدی به شماره ۴۰۵ ثبت ملی گردیده و همچنین در تاریخ ۱۷ تیر ماه ۱۳۸۷ خورشیدی برابر با ۷ ژوئیه ۲۰۰۸ م، طی نشست سی دوم، مجموعه کلیساهای «قره کلیسا یا سنت طاطاووس» ،کلیسای سن استپانوس و کلیسای زور زور به عنوان نهمین اثر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. بنا به تحقیق «دکتر ولفرم کلایس» معاون «مؤسسه باستان شناسی آلمان» در ایران (تهران) این حومه دارای یک دریاچه مصنوعی و چراگاه حیوانات و کارگاه‌های مختلف برای تهیه مواد غذایی و غیره بوده است.

پیشینه تاریخی

تاریخ ساخت این کلیسا بنا به روایت موسی خورنی مورخ مشهور ارمنیان به اوایل دوره مسیحیت برمی گردد. بدین ترتیب که کلیسای مورد نظر بر روی آرامگاه طاطاوس مقدس که از مبشرین دین مسیحیت بود بنا شده است. از سال ۱۲۴۳ م نام «کلیسای طاطاووس مقدس» متناوباً در آثار و کتب مختلف، به ویژه مجامع مذهبی ارمنیان به چشم می‌خورد.

در طول سالیان دراز این کلیسا بارها از سوی صاحبان قدرت غارت شده و نیز به سبب بلایای طبیعی چون زلزله، آسیب فراوانی دیده است. کلیسای طاطاووس از دو بخش قدیمی سیاهرنگ و بخش جدید سفیدرنگ تشکیل شده است که هر یک تاریخچه‌ای دارند. نخستین بار هنگام حمله چنگیزخان مغول بخش وسیعی از قره کلیسا تخریب شده اما در زمان حکومت هولاکوخان این کلیسا به همت خواجه نصیرالدین طوسی مرمت گردید. همچنین بر مبنای کتیبه‌ای که در کنار محراب بخش قدیمی کلیسا موجود است، در قرن ۱۴ میلادی (سال ۱۳۹۱ میلادی) زلزله مهیبی بنای این کلیسا را تخریب می‌کند و بنای موجود توسط «اسقف زاکاریا» دو تن از برادران او به نام‌های پطروس و «سرکیس» در دوره زمانی ۱۰ ساله تعمیر و بازسازی شده و در سال ۱۴۰۱ میلادی بار دیگر درهای کلیسا به روی زائرین گشوده می‌شود. همچنین کلیسا در سال ۱۶۹۱ میلادی با سنگ‌های سیاه و در سال ۱۸۱۰ میلادی به دستور «سیمون بزنونی» اسقف ماکو با سنگ‌های سفید بازسازی گردید.

سیمون بزنونی دستور داد تخته سنگ‌هایی از مرمر سفید از منطقهً «قرخ بولاغ» و «شاورشان» (ماکو) به محل کلیسا حمل کنند و در ضلع باختری کلیسای کهن به بازسازی کلیسای قدیمی بپردازند. ساختمان جدیدتر کلیسا در دوران قاجار به فرمان عباس میرزای ولیعهد به بخش قدیمی تر الحاق می‌گردد. کلیسای جدید با سنگ‌های سفید و حجاری‌هایی بی نظیر، الهام گرفته از کلیسای جامع اچمیادزین ارمنستان که مهمترین و اولین کلیسای ارمنیان می‌باشد تزیین شده است. هر چند مراحل ساختن این کلیسا به علت مرگ عباس میرزا ناتمام ماند.

توصیف قره کلیسا

قره كليسا- چالدران

قره کلیسا ویژیگی‌های منحصر به فردی دارد. تکنیک و حجم پردازی در بنای قره کلیسا در نوبه خود از کم نظیرترین پرداخت‌های هنرهای تجسمی است. باتوجه به ویژگی‌های معماری در این بنای تاریخی، وجود دیوارهای دفاعی پیرامون کلیسا و وردی اصلی آن، این بنا حکم قلعه نیز دارد. در چهار جهت قلعه پنج برج دیده بانی به شکل یک قوس قرار گرفته است.

کلیسای جامع طاطاووس مقدس شامل مجموعه‌ای از فضاهای جانبی مشتمل بر دو حیاط شرقی و غربی و ۴۷ اتاق می‌باشد که به راهبان، طلبه‌ها، محققان و نویسندگان، نگهبانان کلیسا و کتابخانه آن تعلق داشته است. علاوه بر آن زیرزمین کوچکی نیز در زیر اتاق‌ها قرار دارد و فضاهای کوچکی نظیر ناهارخوری، آشپزخانه، آسیاب، عصار خانه، دخمه‌ای برای نگهداری غذا و فضاهای دیگری در حیات جانبی غربی می‌باشد. همچنین اگر به مقطع کلیسای طاطاووس نظری بیفکنیم، تمام بنا به صورت یک ساختمان واحد دیده می‌شود. برخلاف معابد اولیه ارمنیان که به شکل مربع است، این کلیسا مستطیل شکل است. قسمت شرقی آن با سنگ سیاه ساخته شده و تنها قسمتی است که از زلزله ۱۳۹۱ میلادی محفوظ ماند و شامل محراب و اتاق‌های جانبی و محوطه جلو محراب و گنبدی کوچک است.

همچنین مقبره «سن» دختر شاهزاده ارمنی، دختر پادشاه «ساندوخت»، که به سبب عقیده اش به مسیحیت به شهادت رسید بر بالای تپه‌ای در مجاورت کلیسا قرار دارد. در محوطه داخلی کلیسا چندین سنگ قبر و نیز یک حوض سنگی وجود دارد و نقش برجسته‌های فراوانی برروی دیوارهای بیرونی کلیسا نقش بسته‌اند. سقف محراب کلیسا نیز با سنگ‌های مرمر سیاه و سفید به شکل زیبا تزیین شده است. در محوطه داخلی کلیسا در روی دیوار محلی برای روشن کردن شمع وجود دارد

قسمت‌های کلیسا: ۱- کلیسای اصلی ۲- برج ناقوس ۳- ورودی ۴- برج ۵- حیاط شرقی ۶- حیاط غربی ۷- انبار

کاربری کلیسا

این کلیسا به عنوان اولین کلیسای جامع جهان مسیحیت شناخته می‌شود. گفتنی است ارمنی‌های ایران هر سال در روزهای آخر تیرماه و هفته اول مرداد ماه (تاریخ مراسم هر ساله متغیر است، این مراسم در سال ۱۳۹۴ در ۲۷ تیر برگزار خواهد شد) که مصادف با قتل تادئوس مقدس و پیروان مسیحی اوست در قره کلیسا مراسم خاصی برپا می‌دارند. این مراسم با حضور ارمنیان و تعدادی از سفرای کشورهای مسیحی در ایران برگزار می‌شود.

وضعیت موجودی کلیسا :این کلیسا به غیر از مراسمی که ارمنیان هر سال در آن برگزار می‌کنند، همه روزه پذیرای مسافران، گردشگران و بازدیدکننده گان داخلی و خارجی می‌باشد و به جهت برگزاری مراسم ارمنیان در آن از سوی سازمان میراث فرهنگی تمهیداتی جهت جلوگیری از تخریب و حفظ و نگهداری بنا و همچنین رفاه حال مسافران اندیشیده شده است.

شامل: <<بلیط فروشی، نگهبانی دفتر فنی، مهمانسرا، دفتر اسقف خلیفه گری ارمنی‌ها، آشپزخانه، مکانی برای عرضه هدایا

تاریخچه

در سال ۶۴۴ یا ۶۴۵ هجری قمری تجدید بنا شد. فرمان شاه عباس اول صفوی در حمایت از ارمنیان بر روی سردر آن دیده می‌شود. عباس میرزا ولیعهد فتح‌علی‌شاه نیز تزئیناتی بر آن افزوده‌است.

سیاه کلیسا یا قره کلیسا، مزار تادئوس (طاطاووس) مقدس یکی از حواریون عیسی مسیح است. به استناد منابع تاریخی بخشی از ارمنیان پیرو دین زرتشت بوده‌اند و بخشی نیز آئین مهرپرستی داشته‌اند. برای نخستین بار در سال ۴۳ میلادی دو نفر از حواریون به نام‌های تادئوس قدیس و بارتلمئوس قدیس از شمال بین‌النهرین گذشته و برای رساندن پیام مسیح وارد این مناطق می‌شوند.

تادئوس مقدس» که یکی از حواریون عیسی مسیح و از بنیان‌گذاران کلیسای حواری ارمنی است، در سال ۶۶ میلادی بخاطر بشارت مسیحیت به قتل رسید. مقبره وی در سیاه کلیسا یا قره کلیسا قرار دارد و به صورت یکی از زیارتگاه‌های مهم ارمنیان از آن یاد می‌شود. در داخل این کلیسا دالان‌هایی تعبیه شده‌اند که برای آذوقه سربازان و افراد کلیسا بوده است. هر ساله در سوم مرداد مسیحیان زیادی جهت انجام مراسم خاص این روز از سراسر جهان به آن سفر می‌کنند و در اطراف کلیسا چادر زده و اقامت می‌کنند. سر کشیک کلیسای تبریز، امین مسیحیان خارجی می‌باشد که همه ساله مبالغی جمع‌آوری ودر اختیار او گذاشته می‌شود. تا صرف این بنا و مسیحیان ایران شود.

مقبره و کلیسای زاکاریای مقدس که در سیصد متری دره‌ای که در کنار سیاه کلیسا یا قره‌کلیسا وجود دارد، واقع است.

نوع محل

این کلیسا در منطقه کوهستانی چالدران که مرتفع‌ترین منطقه استان آذربایجان غربی است قرار دارد. ساختمان کلیسا در بلندی کم ارتفاعی واقع است (دامنه کوه) و از طرف مشرق بر دره کم عمقی که در آن نیز رودی جاری است مشرف است. این کلیسا در سطحی به مساحت ۱۵۰*۲۰۰ متر ساخته شده است و با دیوارهای بلند و با برج،بارو محصور گشته و شباهت بسیاری به کلیسای اچمیادزین دارد.

بازسازی

کلیسای طاطاووس در طی سالیان، چندین بار بازسازی شده است."زاکاریای مقدس" یکی از مجاورین این کلیسا بود که در تجدید بنای آن نقش اساسی داشته است.

انتهای پیام/ب