به گزارش گروه سیاسی باشگاه خبرنگاران جوان، با معرفی ابزار ویژه مالی اروپا تحت عنوان اینستکس (INSTEX)، مباحث بسیاری پیرامون کارآمدی آن در راستای تأمین منافع ملی ایران مطرح شده است. در این زمینه دلایلی مثل ناتوانی یا فقدان اراده اروپا برای بازیگری مستقل از آمریکا و محدود بودن این ابزار ویژه مالی به حوزه‌های غیرتحریم ازجمله مواردی هستند که کارآمدی آن را تحت¬الشعاع قرار داده است. در این گزارش تلاش شده است تا فرایند شکل‌گیری اینستکس، چالش‌ها و نواقص آن، نسبتش با متن برجام و همچنین وعده‌های مقامات اروپایی پس از خروج آمریکا از برجام مورد ارزیابی قرار گیرد.

فرایند شکل گیری اینستکس

با خروج آمریکا از برجام، سایر اعضا بالاخص طرف¬های اروپایی در مواضع رسمی خود خواهان حفظ این توافق بین‌المللی بدون حضور آمریکا شدند. از این رو اروپایی¬ها اعلام کردند که در ازای ادامه تعهد ایران به مفاد برجام، منافع ایران شامل ادامه فروش نفت و حفظ ارتباط با کانال‎های مالی جهانی را حفظ خواهند کرد. بدین منظور به ترتیب چند مرحله طی شد:

۱. طرح ارتباط مستقیم بانک سرمایه‌گذاری اروپا با ایران (ژوئن ۲۰۱۸):

در ابتدا اروپا این برنامه را دنبال می‎کرد که از طریق بانک سرمایه‌گذاری اروپا به شکلی مستقیم با بانک مرکزی ایران کانال مالی ایجاد کند و قوانینی را نیز در این راستا به تصویب رساند که البته این قوانین الزامی برای بانک سرمایه‌گذاری اروپا برای تبادل با ایران ایجاد نمی‌کرد و تنها مجوز همکاری با ایران را به آن‌ها اعطا می‌کرد. این برنامه در نهایت عملی نشد.

۲. طرح ارتباط مستقیم بانک‌های مرکزی (اوایل جولای ۲۰۱۸):

طرح بعدی این بود که بانک‎های مرکزی ایران و کشور‌های اروپایی، تبادلات مالی مستقلی را پیش ببرند. در این راستا قرار بود تا حساب‌های قدیمی ایران در بانک‌های مرکزی اروپا مجدداً بازگشایی شوند که این مسئله با هشدار آمریکا مبنی بر تحریم اعضای هیئت‌مدیره بانک‎های مرکزی به سرانجام نرسید.

۳. طرح SPV (اواخر جولای ۲۰۱۸):

پس از شکست طرح‌های اول و دوم، اروپایی‎ها به¬منظور تسهیل مبادلات تجاری ایران و اروپا و کاهش تأثیر تحریم¬های ثانویه آمریکا، ابزار ویژه مالی موسوم به SPV را مطرح کردند. ترس شرکت‎های اروپایی از خرید نفت ایران و نبود اراده و استقلال عمل کافی از جانب اروپا، این طرح را هم به نتیجه نرساند.

۴. ارائه سازوکار اینستکس (ژانویه ۲۰۱۹):

نهایتاً اروپایی‌ها ابزار ویژه مالی را محدود به زمینه‎های غیرتحریمی همچون غذا و دارو با ایران کردند و در این راستا شرکتی با عنوان اینستکس (INSTEX) با سرمایه اولیه ۳۰۰۰ دلار ایجاد کردند که قرار است در آینده سرمایه آن با مشارکت ایران و اروپا افزایش یابد.

اینستکس چیست؟

اینستکس همچون نهادی واسط عمل می‌کند که از طریق آن، ایران می‌تواند درآمد‌های حاصل از صادرات خود به اروپا را به‌صورت ارزش اعتباری، نزد این شرکت نگاه داشته و در صورت لزوم از این اعتبار برای خرید از شرکت‌های اروپایی استفاده کند؛ بنابراین پولی به‌صورت نقد بین ایران و اروپا رد و بدل نمی‌شود، بلکه ارزش اعتباری آن جابجا می‌شود.

مسئول این کانال مالی، «پر فیشر» است که پیش‌تر ریاست یک بانک آلمان را بر عهده داشت. میگوئل برگر رئیس دپارتمان اقتصادی در وزارت خارجه آلمان، ماریس گوردو مونتانیه سفیر پیشین فرانسه در چین و سایمون مگ دونالد معاون امور خدمات دیپلماتیک وزارت خارجه انگلیس، نمایندگان سه کشور اروپایی در این سازوکار خواهند بود و شکور‌های دیگر اروپایی نیز می¬توانند به این سازوکار بپیوندند. اینستکس دو شعبه یا مقر اصلی خواهد داشت که یکی در اروپا و دیگری در ایران بوده و قرار است برای تسویه‌حساب شرکت‌های بدهکار و بستانکار در دو طرف با استفاده از ارزش اعتباری کالا‌های صادرشده یا واردشده عمل کند.

تفاوت اینستکس با SPV

• در حالی که قرار بود SPV ابزاری برای مقابله با تحریم‌های ثانویه آمریکا علیه ایران باشد، اینستکس چنین قابلیتی ندارد و ابزاری برای مبادله اقلام بشردوستانه¬ای است که آمریکا آن¬ها را تحریم نکرده است و بیشتر به برنامه «نفت در برابر غذا» شباهت دارد.

• بر اساس وعده‌های مقامات اروپایی، ابزار ویژه مالی می¬بایست مشابه با قوانین بازدارنده اروپا در سال ۱۹۹۶ می¬بود که توسط اتحادیه اروپا برای مقابله با تحریم‌های ثانویه آمریکا علیه برخی کشور‌ها ازجمله کوبا و ایران اعمال کند. اینستکس فاقد چنین سازوکار قانونی گسترده‌ای همچون قوانین بازدارنده برای مقابله با تحریم‌های آمریکا است و شمول آن به شرکت‌های کوچک و متوسط محدود است؛ درحالی‌که قوانین بازدارنده مربوط به همه شرکت‌ها بود. با استفاده از قوانین بازدارنده، شرکت¬هایی نظیر توتال، پژو، رنو و ... توانستند در بازار ایران حضور پیدا کنند.

• SPV ابزاری بود که برای اثرگذاری قابل‌توجه، می بایست کل اروپا را در برگیرد، اما اینستکس حداقل تاکنون فقط مربوط به سه قدرت اروپایی است و محدودیت جغرافیایی دارد.

چالش‌های پیش روی اینسکس

• ساختار اقتصادی کشور‌های اروپایی وابستگی بسیاری به اقتصاد آمریکا دارد و امکان بازیگری مستقل ندارد. این سازوکار مالی تأثیر چندانی بر اقتصاد ایران نخواهد داشت و بیشتر جنبه نمادین و سیاسی دارد.

• ترکیب شرکای تجاری ایران نشان می دهد که اروپا ذاتاً از قابلیت‌های کمی در اثرگذاری فوق‌العاده بر ارتقای تجارت ایران برخوردار است. تا پیش از خروج آمریکا از برجام در ۴ نوامبر ۲۰۱۸ تنها ۱۴ درصد کل صادرات ایران به مقصد اروپا انجام می‌شد و حدود ۲۰ درصد واردات کشور نیز از این قاره تأمین می‌شد، این در حالی است که چین به‌تن‌هایی ۳۳ درصد صادرات و ۳۰ درصد واردات ایران را در اختیار دارد.

نقاط ضعف اینستکس

۱. ضعف کارکردی و نبود ضوابط الزام‎آور حقوقی و سیاسی:

با توجه به مفهوم علاقه‎مندی (interesting) که در بیانیه E۳ آمده است، شرکت‎ها و نهاد‌ها در صورت علاقه و نه الزام حقوقی، می‎توانند در محدوده اقلام غیرتحریمی آمریکا، با ایران تبادل داشته باشند. همچنین طی نشدن مراحل تصویب کامل این ابزار ویژه مالی در چارچوب اتحادیه اروپا، کارایی آن را کاهش داده و خطری مشابه با برجا در صورت روی کار آمدن سیاستمداران جدید اروپایی آن را تهدید می کند.

۲. طولانی بودن فرایند تأسیس و کاربردی شدن توسط اروپا:

تأسیس اینستکس به بهانه پیچیدگی¬های فنی و تعیین کشور میزبان و غیره، بیش از ۸ ماه به طول انجامید و پیش‌بینی می‌شود فرایند عملیاتی شدن و کارآمدسازی آن حتی بیشتر از این مدت‌زمان نیز طول بکشد.

۳. مشروط‎سازی به تعهدات فرابرجامی:

۴ فوریه ۲۰۱۹ و تنها ۴ روز پس از اعلام اینستکس توسط سه قدرت اروپایی، شورای اتحادیه اروپا در بیانیه ۱۲ بندی خود موضوعات گسترده‌ای شامل حقوق بشر، حزب‌الله، FATF، حضور منطقه‌ای ایران، مسئله یمن و موشک‌های بالستیک را نیز مطرح ساخت. اگرچه این بیانیه الزام‌آور نیست، اما مطرح ساختن این موارد نشان‌دهنده تلاش اروپا برای مشروط سازی اینستکس به تعهدات فرابرجامی است.

۴. تفسیرپذیری واژه تجارت مشروع (Legitimate Trade) در بیانیه موگرینی:

قرار دادن این عبارت در متن اصلی بیانیه مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، اجازه تفاسیر موسع را به‌طرف اروپایی خواهد داد تا در آینده از امکان محدودسازی تجارت با ایران با اتکا بر عبارت تجارت مشروع برخوردار باشد.

۵. عدم تضمین خرید نفت و میعانات گازی ایران توسط اروپا:

با استناد به سخنان برخی مقامات اروپایی، اینستکس در فاز اول تنها برخی محصولات غذایی، کشاورزی، دارویی و تجهیزات پزشکی را دربرمی گیرد. صادرات غیرنفتی سهم اندکی از کل صادرات ایران به اروپا را دربرمی گیرد و عدم تضمین خرید نفت و میعانات گازی از جانب اروپا، کارایی اینستکس را با ابهام جدی روبه¬رو می¬سازد. در اوایل سال ۲۰۱۸، شش شرکت مهم اروپایی، معادل ۴۰ درصد از کل صادرات نفت و میعانات گازی ایران را وارد می‌کردند.

۶. امکان مقابله مستقیم آمریکا با اینستکس:

ممکن است آمریکا با اتخاذ سیاست‌های سخت و یا تحریمی در قبال این نهاد و اعضای آن، منجر به ناکارآمد شدن آن شود. الگویی که این کشور پیش‌تر در مورد سوئیفت نیز در پیش‌گرفته بود. همچنین به دلیل تجمیع اطلاعات مالی، عنوان شرکت‌ها و موضوعات مورد معامله در این سازوکار، امکان درز اطلاعات و اخلال در عملکرد آن وجود دارد.

۷. فقدان سازوکار صدور اعتبار اسنادی (LC) و ضمانت‌نامه بانکی:

در دوره تحریم، یکی از مهم‌ترین مشکلات ایران در روابط تجاری مربوط به نبود اعتبار اسنادی و ضمانت‌نامه بانکی بوده است که معمولاً طرف‌های غربی از اعطای آن خودداری‌کرده‌اند. ساختار پیشنهادی اینستکس، این ضعف اساسی را برطرف نمی‌سازد.

نسبت اینستکس با تعهدات اروپا در برجام

با استناد به ۱۳ گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ایران به‌تمامی تعهدات هسته‌ای خود عمل کرده است. با مفروض گرفتن عدم انجام تعهدات از جانب آمریکا، بررسی پیوست شماره ۲ برجام که بخشی از آن به تعهدات اروپا اشاره دارد، به وضوح نشان می¬دهد که چه فاصله¬ای ژرفی بین این تعهدات و قابلیت‌های اینستکس وجود دارد.

نسبت اینستکس با وعده‌های اروپا پس از خروج آمریکا از برجام

۱. مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا:

موگرینی از جانب اتحادیه اروپا صراحتاً به «تعهد کامل و مؤثر اتحادیه اروپا به اجرای برجام» در صورت اجرای تعهدات هسته ای توسط ایران اشاره می‌کند. موگرینی همچنین برداشتن تحریم‌های هسته‌ای را «بخشی اساسی از توافقنامه» می‌داند. وی همچنین به مفید بودن تجارت با ایران و همچنین منافع آن برای مردم ایران اشاره‌کرده و صراحتاً اعلام می‌کند که «اتحادیه اروپا برای تضمین تداوم آن تعهد کاملی دارد».

۲. سران سه کشور اروپایی:

ترزا می‌نخست‌وزیر انگلیس، آنگلا مرکل صدراعظم آلم

ماکرون رئیس‌جمهور فرانسه، در بیانیه‌ای ضمن ابراز تأسف از خروج آمریکا از برجام تعهد خود را به حفظ آن اعلام کردند. آن‌ها به‌صراحت بر «تداوم تعهدات برجامی خود تأکید می‌کنند. آن‌ها همچنین از سایر اعضا نیز می‌خواهند تا به‌صورت کامل تعهدات خود را بر اساس روح مسئولیت‌پذیری اجرا کنند.

۳. کمیسیون اروپا:

کمیسیون اروپا اعلام کرد که برای عمل به تعهدات خود، ابزار ویژه مالی را در آینده‌ای نزدیک راه‌اندازی می‌کنند که تلاش دارد «تحریم‌های آمریکا علیه ایران را دور بزند».

اروپایی ها همواره و به‌صراحت به «تعهد کامل و مؤثر» خود در اجرای برجام اشاره کرده‌اند. بر اساس سخنان محمدجواد ظریف، پس از خروج آمریکا از برجام، اروپایی‌ها ۱۲ تعهد مهم شامل روابط مالی با ایران، تداوم جریان سرمایه‌گذاری اروپا در ایران، فروش نفت، انتقال درآمد آن از طریق بانک‌ها و ... را به ایران ارائه کرده بودند. مقایسه اینستکس با وعده‌های مقامات اروپایی پس از خروج آمریکا از برجام، نشان‌دهنده خلف وعده آشکار آنها است.

انتهای پیام/