به گزارش خبرنگار اقتصاد و انرژی گروه اقتصادی باشگاه خبرنگاران جوان، احداث سد تاریخچه ای دیرینه در ایران دارد و می توان به جرئت گفت، معماران هخامنشی و یا حتی پیش از آن سدها و سازه های حیرت انگیز و اصولی را بنا کرده اند که شاید تا به امروز این آثار هنوز نفس می کشند. اما موضوعی که قصد داریم به آن بپردازیم، بررسی وضعیت سد سازی قبل از هخامنشیان و پیش از اسلام در ایران است؛ پیشنهاد می‌کنیم این مطلب را از دست ندهید.

احداث سد در ایران

احداث سد در ایران، قدمتی هزار ساله دارد و در دوران پس از انقلاب، در ایران ظرفیت و توان سد سازی، قابل توجهی به وجود آمد با تقویت برخی از شرکت‌های طرف قرارداد ۲۰۰ شرکت پیمانکاری، ۷۰ شرکت مشاور کمتر از سه دهه تأسیس شد. سد‌های ایران علاوه بر ضرورت تولید برق، باید به‌طور مؤثر مدیریت و کنترل کمبود تقاضای آب، در سراسر ایران را جبران می‌کردند.

ببینید: نهضت سدسازی از جنس همت ايرانی

ایران با احداث ۸۸ سد بزرگ و کوچک در سال ۲۰۰۷ به‌طور متوسط، نزدیک به دو میلیارد متر مکعب آب به منابع آب کشور در سال اضافه کرد. همان‌طور که در چشم‌انداز ایران احداث ۵۸۸ سد (بزرگ و کوچک)، برنامه‌ریزی شده بود. فهرست سد‌های در حال بهره‌برداری و ساخت ایران به شرح زیر است.

رتبه سدسازی ایران در دنیا

چین و ترکیه در مقام‌های اول و دوم جهان در زمینه سدسازی قرار گرفته اند و ایران سومین کشور سدساز در دنیاست.

سد سازی تا قبل از هخامنشیان

سد سازی یا بند سازی از فعالیت‌های مهندسی به شمار می‌رود که شرایط تاریخی و جغرافیایی خاص مناطق در پیدایش، شکل گیری و گسترش آن سهم به سزایی دارند.

این مطلب را از دست ندهید: سدسازی ترکیه روی دجله و فرات!

در گذشته های دور و در هر منطقه خاص جغرافیایی بنابر ضرورت یا نیاز ساکنین آن جا نسبت به ایجاد سد، بند یا آبگیر اقدام می‌کرده اند تا نیاز‌های خود در زمینه آبیاری و آبرسانی را مرتفع سازند. در مناطقی نیز به خاطر پایین بودن سطح آب‌های رودخانه‌ها یا نیاز جهت تغییر مسیر رود، سد سازی انجام می‌گرفته تا بتوانند سطح آب را بالا آورده و برای نیاز‌های کشاورزی و عمرانی از آن استفاده کنند.

در ایران نیز به جهت کمبود آب، شرایط اقلیمی خاص و نیاز‌های روزمره آب ماده‌ای بسیار ارزشمند محسوب می‌شده که این امر را علاوه بر بندسازی، سد سازی و آثار به جا مانده می‌توان در فرهنگ ایرانی و ارزشی که برای آب قایل می‌شدند و حافظه تاریخی مردم ایران به وضوح مشاهده و مطالعه کرد.

در سرزمین‌های ایران و مصر که از قدیم در معرض سیلاب و طغیان رودخانه‌ها قرار داشتند، ساخت بند‌های متفاوت در طول مسیر رودخانه‌ها و یا مناطق سیل خیز به جلوگیری از خسارات این گونه طغیان‌ها کمک فراوانی می‌کرد. تاریخ سد سازی در ایران، مصر و بین النهرین (میان رودان) قدمتی بسیار طولانی دارد و هنوز هم می‌توان نشانه‌هایی از آن‌ها را در این سرزمین‌ها یافت.

به طور کلی سدسازی و نیز لایروبی و مرمت آن‌ها از دیر باز در ایران دیگر سرزمین‌ها، مانند سایر کار‌های عام المنفعه و پروژه‌های بزرگ معمولا به دست حکومت‌ها و پادشاهانی که به امور آبادانی و آبادی علاقه بیشتری داشتند انجام می‌گرفته است و در این میان رونق اقتصادی و پیشرفت آبادی‌ها و شهر‌های مرتبط با سیستم‌های آبیاری و آبرسانی نیز بستگی بسیار زیادی با مقوله سد و سد سازی و اهمیت حکمرانان به این مسایل داشته است.

سد سازی از دوره هخامنشیان تا قبل از اسلام

پادشاهان هخامنشی به واسطه نیاز جغرافیایی کشور ایران و علاقه‌ای که در گسترش و آبادانی سرزمین تحت فرمانروایی از خود نشان می‌دادند و در زمان امپراتوری خود سد‌ها و بند‌های زیادی در بخش‌های جنوب غربی و جنوبی ایران ساختند.

بسیاری از سیستم‌های آبرسانی و آبیاری که تا سال‌های متمادی نیز در ایران از آن‌ها استفاده شد مرهون تلاش مهندسان و صنعتگران ایرانی است که در زمان‌های بسیار دور تلاش کردند تا نیاز‌ها و کمبود‌ها را در زمینه‌های عمرانی و آبادی بر طرف نمایند و آثار و شواهد آن را نیز می‌توان در نقاط مختلف ایران درک کرد. علاوه بر آن بسیاری از آثار به جا مانده از این دوران‌ها در سرزمین‌های تابعه حکومت‌های ایران باستان نیز قابل مشاهده است.

یکی از رودخانه‌هایی که از قدیم به رودخانه اروند می‌پیوسته است «دیاله» بوده است که بنا به دستور کوروش بزرگ سدی برای آبیاری، از خاک و چوب بر روی این رودخانه بسته شده بود که شبکه کانال‌های آبرسانی را تغذیه می‌کرد.

همچنین در زمان هخامنشیان اولین کوشش‌ها جهت سد سازی بر روی اروند و فرات به عمل آمد. از مشخصات این رودخانه‌ها آن بود که سطح فرات بالاتر از دجله قرار داشت و نیز در زمان حکومت بابلیان بر بین النهرین تمایل رود فرات نسبت به شرق بیشتر از امروز بوده و این رود تنها دارای یک مجرا بوده است.

این مطلب را از دست ندهید: صنعت سدسازی ایران پا را از مرز‌ها فراتر گذاشت سدسازی

انشعاب فرات به دو مجرا بین سال‌های ۶۰۰ ق. م تا ۱۰۰ ق. م اتفاق افتاده است. چنان که پیداست هخامنشیان سد‌هایی بر روی رودخانه‌های فرات و اروند ساختند و گام‌هایی دیگر در گسترش شبکه کانال‌های آبیاری برداشتند.

بدون شک هنگامی که اسکندر مقدونی در حدود سال ۴۰۰ ق. م به آنجا‌ها رسید آن سد‌ها ساخته شده و برپا بوده اند. استرابو جغرافی دان سده اول میلادی یونان خبر از ویرانی آن‌ها به دست اسکندر مقدونی می‌دهد.

ولی واقعیت این که اسکندر این سد‌ها را ویران کرده باشد کاملا معلوم نیست، چون برخی نیز گفته اند که اسکندر آن‌ها را خراب نکرده است و حتی به حفر کانال‌ها و نظارت بر این سد‌ها به طور مرتب مشغول بوده است.

به هر حال آنچه مسلم است آبیاری با بهره وری از بند سازی در فرات و اروند پیرامون سده چهارم پیش از میلاد کاملا روا بوده است و این سیستم‌های سد بندی و آبیاری بعد‌ها در زمان ساسانیان به حد بالای گسترش خود رسید.

علاوه بر بند‌ها و آبگیر‌هایی که در زمان هخامنشیان بر روی رودخانه‌های اروند و فرات ساخته شد، در آن زمان بر روی رودخانه «کر» kur در فارس نیز بند‌هایی برای آبیاری زمین‌های پیرامون تخت جمشید ایجاد شد.

با این که آثاری از تمامی سد‌های ساخته شده در زمان هخامنشی‌ها در دست نیست، ولی برخی از بند‌ها که تا به امروز بر روی آن رودخانه بر جای مانده اند دارای پایه‌های هخامنشی هستند.

از جمله این سد‌ها «بند ناصری» است که در ۴۸ کیلومتری شمال غربی تخت جمشید واقع شده است.

این مطلب را از دست ندهید: آیا کشور به ساخت سد جدید نیاز دارد؟

ابن بلخی (سده پنجم) سد ناصری را چنین توصیف می‌کند:

«در این قسمت رودخانه در زمان‌های قدیم سدی ساخته شده بود که آب کافی را برای آبیاری زمین‌ها تأمین می‌کرده است، اما در روزگاران هرج مرج که اعراب به سرزمین ایران تاختند این سد رو به خرابی نهاد و در تمام حوزه‌های رامجرا (را مجرد) دیگر کشاورزی انجام نشد...»

سد دیگر بند فیض آباد نام دارد که در حدود ۴۸ کیلومتری شمال تخت جمشید قرار گرفته است چنان که گفته شده است یکی از سه بندی که بر روی رود کر ساخته شده بوده ۲۵ متر درازا و ۲۵ متر بلندا داشته است.

در نزدیکی شهرک «کوار» در جنوب شیراز سد هخامنشی دیگری به نام «بند بهمن» بر روی رودخانه «مند» بنا شده است. طول بند در حدود ۱۰۰ متر و بلندای آن حدود ۲۵ متر می‌باشد. بخش عمده‌ای از این سد تا کنون از گل و لای پر شده است.

انتهای پیام/