به گزارش خبرنگارگروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از مشهد ، ۲۸ اردیبهشت سالروز تولد حکیم خیام نیشابوری است. فرا رسیدن این روز بهانه‌ای شد تا کمی درباره او بنویسم.

چند روزی است شعری را روی در کمد اتاقم چسبانده ام تا به خودم زندگی در لحظه حال  را یادآوری کنم و هر موقع که حسرت گذشته را می خورم یا دلشوره آینده را می گیرم این رباعی معروف را با خودم تکرار می کنم:  

از دی که گذشت هیچ از او یاد مکن

فردا که نیامده است فریاد مکن

برنامده و گذشته بنیاد مکن

حالی خوش باش و عمر بر باد مکن

این رباعی معروف از خیام نیشابوری را اولین بار در کتاب درسی ادبیات در دوره دبیرستان خواندم و از آن موقع در ذهنم ماندگار شد. دانش آموز رشته علوم انسانی بودم و شناختم از خیام نیشابوری در همین حد که او رباعی سرای معروفی بوده است باقی ماند.

چند وقت پیش برای عید نوروز باید گزارشی را می نوشتم که وجه دیگری از چهره خیام برایم برجسته شد. تقویم فعلی ما که بر اساس تقویم جلالی است مدیون تلاش های خیام است این تقویم یک مشخصه بارز نسبت به تمام گاهشماری‌های موجود  دارد در این تقویم اولین روز سال برابر با اولین روز از فصل بهار است و این طور شد که خیام به احیای نوروز کمک کرد زیرا تا پیش از این به دلیل مشکلاتی در کبیسه گیری آغاز سال در تقویم  با اعتدال بهاری هماهنگ نبود. این مطلب باعث شد تا برای شناخت خیام انگیزه پیدا کنم . به همین دلیل وقتی صحبت از نوشتن گزارشی به مناسبت ۲۸ اردیبهشت روز بزرگداشت خیام به میان آمد مشتاقانه برای نوشتن این گزارش داوطلب شدم. در این گزارش به دنبال پاسخ به این سوال هستم. خیام کیست؟ و چقدر او را می‌شناسیم؟

خیامی که در گذشته به شاعری نمی شناختند

رباعیات بدون شک مهمترین یادگار خیام و علت اصلی شهرتش در زمان ماست. اما هرچقدر در تاریخ به عقب برگردیم چهره‌ی خیامِ شاعر کمرنگ‌تر می‌شود. هادی بکائیان پژوهشگر،استاد دانشگاه و دارای مدرک دکترای تاریخ ایران بعد از اسلام در این زمینه به ما می گوید: زمانی که فیتز جرالد  اشعار خیام را به انگلیسی ترجمه کرد توجه غربی ها به رباعیات خیام جلب و توجه آنها باعث شد که جامعه روشنفکر ایران به رباعیات خیام توجه کنند اگرچه که شناخت روشنفکران از اشعار خیام سطحی بود.

او علت مهجور بودن رباعیات خیام در طول تاریخ را اینطور تحلیل می کند: فهم رباعیات خیام مشکل و نوع کلام خیام صریح است علاوه بر این اندیشه های اصالت وجود در اشعار و اندیشه های خیام باعث شده بود در طول تاریخ رباعیات خیام طرد شود.

 این پژوهشگر تاریخ ادامه می دهد: عده ای خیام را شاعری کافر و ملحد می دانند و این تعصب ها نیز در رد اشعار خیام در طول تاریخ بسیار موثر بوده است.

بکائیان تاکید می کند: خیام بیشتر در گذشته به عنوان منجم شناخته می شد به طوریکه در دوره سلجوقیان به دعوت نظام الملک وزیر دربار به رصدخانه اصفهان می رود و تقدیم جلالی را تدوین می کند.

تحریف ها در رباعیات خیام

خیام در زمانه خود رباعیات را در جمع دوستان می سروده و به دلایلی این اشعار را مخفی نگه می داشته است بعد از وفات او رباعیات زیادی را به خیام نسبت می دهند.

 استاد پروانه کارشناس ارشد ادبیات و از چهره های ادبی نیشابور درباره تعداد رباعیات خیام می گوید:  با توجه به اینکه بیش از صدها سال از وفات خیام می گذرد در این مدت اشعار او دچار تحریف های زیادی شده است و نمی توان درباره تعداد معتبر ابیات او به طور قطعی اظهار نظر کرد . 

وی در ادامه به خاطره ای اشاره می کند و می گوید: در دوران دانشجویی بحث رباعیات خیام در نشستی ادبی مطرح شد. زنده یاد غلامحسین یوسفی با ۸ رباعی مرحوم فروزانفر با ۸۴ رباعی و جلال متینی با ۱۸ تا ۲۸ رباعی از خیام موافق بود.

این شاعر نیشابوری اشاره می‌کند: در ترجمه فیتز جرالد از اشعار خیام، اشعار جعلی زیادی وجود دارد. جرالد سفیر انگلیس در ایران بود و برای جمع آوری اشعار خیام به نیشابور سفر کرد روش او این طور بود که از مردم برای جمع آوری رباعیات کمک گرفت در نتیجه هزار و ۱۱۲ رباعی از خیام به انگلیسی ترجمه کرد که بخش زیادی از آن جعلی است.

پروانه می گوید: رباعیاتی پیرامون آرامگاه خیام نوشته شده است که در رباعیات عطار نیز وجود دارد و این امر تشخیص رباعیات اصلی خیام را بسیار دشوار می کند.

جایگاه خیام در ادبیات غرب

استاد محمد پروانه درباره چگونگی شهرت جهانی رباعیات خیام می گوید: اولین بار  ژوزف فن هامر پورگشتال؛ کتابی درباره تاریخ سخنوری ایرانیان می نویسد و در آن ترجمه بعضی از رباعیات خیام آورده می شود و انتشار این اثر باعث آشنایی فیتز جرالد با رباعیات خیام می شود.

وی ادامه می دهد: فیتز جرالد اولین چاپ رباعیات خیام به زبان انگلیسی را در سال ۱۸۵۹ در ۲۵۰ نسخه وارد بازار کتاب می‌کند، اما از کتاب او استقبالی نمی‌شود تا اینکه مسیو نیکل کنسول فرانسه در ایران ۴۶۴ رباعی از خیام را به فرانسه ترجمه می‌کند و این باعث شهرت ترجمه فیتز جرالد از رباعیات خیام می‌شود و استقبال از رباعیات خیام در اروپا افزایش می‌یابد و تا امروز ترجمه فیتز جرالد از رباعیات خیام دو هزار بار چاپ شده است که رکوردی بی سابقه از چاپ کتاب در دنیای نشر است.

این استاد ادبیات گفت:  ایرانیان در انگلستان و علاقه مندان به زبان فارسی در انگلستان هر ساله در یکی از پارک های لندن در بزرگداشت خیام جشنی به نام جشن گل سرخ نیشابور برگزار می کنند.

راز جاودانگی خیام

پروانه شاعر نیشابوری مضامین اشعار خیام این طور شرح می دهد: ارزش نهادن بر عمر آدمی، غنیمت شمردن دم، نفی حکومت های مستبد و  بیگانه ستیزی بخشی از محتوای رباعیات خیام است.

او در ادامه می گوید:  توجه به قرآن بخش دیگری از مضامین اشعار است به طوریکه در چهار رباعی خیام با صراحت اسم قرآن آورده شده است.

این چهره ادبی نیشابور تصریح می کند:راز جاودانگی خیام در ایجاز سخن و چون و چرا گفتن در مسائلی است که هنوز هیچ فیلسوفی نتوانسته به آن پاسخ دهد.

جهان بینی خیام دلیل اتهام او

نظریه ای وجود دارد که علت طرد اندیشه های خیام را اشاره به شراب و لذت های دنیا می داند و طرفداران این نظریه معتقدند جامعه سنتی ایران به این دلیل به  رباعیات خیام  علاقه ای نداشتند و همین باعث مهجور ماندن اشعار او شد.

محیی الدین قنبری دکترای تصوف و عرفان اسلامی، استاد دانشگاه و پژوهشگر می گوید: در زمانه خیام ، جنبه های عارفانه به دین نزدیک شده بود و جنبه های فلسفی از دین فاصله گرفته بود و در این میان اندیشه های خیام بر خردورزی تاکید می کرد. شاید بتوان این خردورزی را دلیل طرد اندیشه های وی دانست.

این استاد عرفان اسلامی به این مساله اشاره می کند که تاکید خیام بر زندگی در لحظه حال باعث شده عده ای وی را فردی سرخوش بدانند او این انتقاد را این طور پاسخ می دهد: خیام را می توان یک انسان حال گرا دانست شاید انسان حال گرا فرد بی مسئولیتی بی نظر برسد در حالیکه اینطور نیست انسان حال گرا به اطرافیانش به پاس گذشته یا برساختن آینده آسیبی نمی رساند و به دنبال آرامش و رهایی از تنش ها است.

جستجو برای شناخت بیشتر خیام  

شاید در این نوشتار کوتاه فرصت نشد از همه وجوه چهره خیام سخن بگویم. می توانستم در این گزارش ازخیام ریاضیدان صحبت کنم ریاضیدانی که نامش در دو جمله ای خیام- نیوتن و قضیه مثلث خیام- پاسکال مقدم است یا اینکه به دنیای خیام منجم بروم  و  از این بگویم که چهره جهانی خیام به عنوان یک ستاره شناس تا حدی است که در سال ۱۹۸۰ سیارکی به نام خیام نام گذاری شده بود .

می توانستم به خیام فیلسوف اشاره کنم که مجسمه او به همراه سه فیلسوف دیگر ایرانی در مقابل مقر سازمان ملل متحد در وین اتریش نصب شده است یا از شهرت جهانی خیام بگویم که تندیس او در برخی از کشورها از جمله رومانی در معابر عمومی نصب شده است یا هنرمندانی در دنیا که خیام را محور فیلمنامه ها و نمایشنامه ها قرار داده اند.

 همه این ها را به اختصار گفتم تا ذهن مخاطب گزارش را قلقلک بدهم تا بعد از خواندن این گزارش بیشتر به دنبال شناخت خیام باشد و در وب گردی هایش در موتور جستجو نام خیام نیشابوری را جستجو کند یا اینکه این بار که به کتابفروشی رفت رباعیات خیام را تورقی کند یا حتی وقتی به صفحه تقویم روزانه نگاه کند یادش بیاید که خیام برای تدوین این گاهشمار خورشیدی تلاش کرده است . شاید دانش آموز متنفر از ریاضی بعد از خواندن این گزارش  وقتی به قضیه مثلث خیام- پاسکال می رسد عرق وطن دوستی اش از تقدم نام یک ریاضیدان ایرانی تحریک شود و با اشتیاق به درس ریاضی معلم گوش دهد.

 همه این ها را گفتم که شناخت ما ایرانیان از خیام باید بیشتر از مردم جهان باشد زیرا خیام میراث این کشور است.

انتهای پیام//س.ح

گزارشگر: مریم مزروعی ، سید رضا حسینی