غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری) زادهٔ ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ در نیشابور - فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و رباعی‌سرای ایرانی در دورهٔ سلجوقی است. رباعیات خیام را به بیشترِ زبان‌های زنده ترجمه کرده اند. ادوارد فیتزجرالد، رباعیات او را به زبان انگلیسی برگردانده که مایهٔ شهرت بیشتر وی در مغرب زمین شده‌است.

ما امروز خیام را بیشتر به عنوان شاعر می‌شناسیم، اما جالب است بدانید مردم هم عصر خیام، او را شاعر نمی‌دانستند.

حکیمه موسوی کارشناس ارشد ادبیات فارسی و پژوهشگر می‌گوید: در آثارنویسندگان و مورخان دوره خیام به شاعری او اشاره‌ای نشده است. شهرت او بیشتر به واسطه رباعیات است و گفته می‌شود خیام رباعیات خود را به صورت مکتوب و مدون تبدیل نکرد بلکه این رباعیات در محافل خصوصی گفته می‌شد و دوستان او این رباعیات را به نگارش در آورده اند.

او ادامه می‌دهد: به همین دلیل در تعداد رباعیات خیام بسیار اختلاف است و امروزه در بازار نشر، کتاب‌های رباعیات از خیام می‌بینیم، اما همه اشعار کتاب از این شاعر نیست. تعدادی از استادان فن، فقط ۱۸ رباعی و با کمی اغماض تا ۳۰ و عده‌ای دیگر تا ۶۴ رباعی را از او دانسته اند.

علی نوعی؛ پژوهشگر و دانشجوی دکترای تاریخ می‌گوید: عده‌ای در درجه اول خیام را ریاضیدان می‌دانند و عده‌ای دیگر او را به عنوان یک منجم قبول دارند. آن دسته از افراد که بر خیام ریاضیدان تاکید می‌کنند به شهرت قضیه مثلث خیام- پاسکال و دو جمله‌ای خیام –نیوتن در علم ریاضی استناد می‌کنند و اعتقاد دارند تقدم نام خیام بر دانشمندانی مثل پاسکال و نیوتن حکایت از جایگاه والای جهانی او در علم ریاضی دارد.

او ادامه می‌دهد: دسته‌ای دیگر که خیام را منجم می‌دانند به این مساله اشاره دارند که اعتبار خیام در جایگاه منجم به اندازه بود که به دعوت جلال الدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان رفت تا سرپرستی رصدخانه‌ی اصفهان را به عهده گیرد. همچنین این عده اعتقاد دارند که شهرت جهانی خیام به واسطه نجوم است به طوریکه در در سال ۱۹۸۰ سیارکی به نام خیام نام گذاری شده بود.

تقویمی که امروز استفاده می‌کنیم آن قدر برای ما روزمره و معمولی شده است که شاید به ذهن ما خطور نکند که برای همین تقویمی که امروز در دستان من و شما است، چه تلاش‌ها و محاسباتی شده است.

گاهشمار هجری خورشیدی که مورد استفاده ما ایرانیان است، ۶ مارس ۱۰۷۹ میلادی معادل با سال ۴۵۸ هجری شمسی (پانزدهم اسفندماه) توسط حکیم عمر خیام نیشابوری تکمیل و به تقویم جلالی معروف شده است و معروفیت به این اسم، به تدوین تقویم در زمان حکومت جلال الدین ملکشاه سلجوقی برمی گردد.

این تقویم را یکی از دقیق‌ترین گاه‌شماری‌ها دانسته‌اند، زیرا تا پیش از تنظیم تقویم جلالی، «کبیسه»‌ها یا حساب نمی‌شدند و یا به شکلی در تقویم جای می‌گرفتند که باز خود مشکلاتی را پدید می‌آورد؛ بنابراین، آنچه گاهشمار جلالی را برجسته کرده است، شیوه محاسبه کبیسه‌هاست. چنان که می‌دانیم هر سال ۳۶۵ روز و پنج ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۹ ثانیه است و منظور از کبیسه همین پنج ساعت و اندی است که منجمان از قدیم در این فکر بوده‌اند که با آن چه کنند.

در دوره ساسانی، پس از هر ۱۲۰ سال، یک سال را به صورت چرخشی ۱۳ ماهه حساب می‌کردند، اما پس از مدتی این کار به فراموشی سپرده شد و در نتیجه، بین سال عرفی و سال حقیقی اختلاف به وجود آمد؛ به طوری که دیگر نوروز، یعنی اول فروردین، با اول بهار مطابقت نداشت. به همین دلیل جلال‌الدین ملک‌شاه از گروه از اخترشناسان که خیام جوان در رأس آن‌ها بود، خواست که این مشکل را برطرف کنند. آن‌ها وقتی که رصد کردند، دیدند که ۲۱ روز از سال طبیعی جلو افتاده‌اند، یعنی متوجه شدند که روز نوروز آن‌ها در ۲۱ فروردین واقع شده و به همین دلیل، آن‌ها در سال ۴۵۸ هجری سال خود را ۲۰ روز عقب کشیدند.

تقویم جلالی به استناد پژوهش محققان و گفته‌های اخترشناسان، دقیق‌ترین گاهشمار جهانی است. در برابر تقویم اروپایی که در هر ۲۵۰۰ سال یک روز خطا دارد، گاهشمار جلالی در هر ۱۰ هزار سال یک ثانیه خطا دارد.

خدشه بر تصویر خیام

محسن افکاری دکترای ادبیات فارسی و استاد ادبیات دانشگاه فرهنگیان مشهد در این زمینه می‌گوید: اشعاری را به خیام نسبت می‌دهند که از او تصویر فردی می‌سازد که اعتقادی به معاد ندارد و یا تصویر یک فرد می خواره را نشان می‌دهد. این اشعار را برای تخریب خیام به وی نسبت می‌دهند در حالیکه خیام، حکیم مسلمان، مومن و معتقد به خدا بوده است.

او در ادامه می‌گوید: حکیم عمر خیام، فیلسوفی بزرگ نیز بوده و در اندیشه‌های فلسفی وی، توجه به مرگ محور اساسی است.

آگاهی و شناخت کلید بصیرت است

همانطور که از ابتدای گزارش نیز بیان شد درباره خیام افسانه‌های زیادی وجود دارد، رباعیات زیادی را به او نسبت داده اند و عده‌ای او را فردی ملحد و میخواره می‌دانند کلید تشخیص حقیقت از کذب، فقط آگاهی و شناخت بیشتر است. پس بیاید روز بزرگداشت خیام بهانه‌ای باشد برای اینکه درباره این میراث فرهنگی ارزشمند بیشتر مطالعه کنیم.

گزارشگر: مریم مزروعی
انتهای پیام/