به گزارش  گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از مشهد، "قنات" یکی از شگفت‌انگیزترین ابداعات مهندسی بشر و ابتکار ایرانیان بر مبنای آینده‌نگری با کار گروهی در طول تاریخ به عنوان ظرفیت مهم تامین آب به ویژه در مناطق کویری همچون بجستان مطرح بوده است.

قنوات از هزاران سال گذشته با توجه به کارکرد خود نقش مهمی در حفظ حیات و بقای جمعیت در مناطق کویری به خصوص در زمان خشکسالی داشته اند و با خصوصیات و ظرفیت‌های خود نظیر ایجاد رابطه معقول و منطقی با طبیعت، جلوگیری از کاهش سفره‏‌های آب زیرزمینی و ایجاد تعادل و جلوگیری از تخریب منابع طبیعی مطمئن‏‌ترین و پایدارترین گزینه در بهره‏ برداری مطلوب و منطقی از آب‏ زیرزمینی بوده‌اند.

پدیده شگفت‌انگیز قنات از دیرباز یعنی "عصر آهن" تاکنون به عنوان روش مهندسی بی‌بدیل برای تامین آب آشامیدنی و کشاورزی در مناطق خشک فلات ایران به کار گرفته شده و در طول هزاران سال نقش کلیدی و موثر در نظام اقتصادی و حیات اجتماعی ایرانیان ایفا کرده و بستر شکوفایی زندگی با ایجاد امید، انگیزه و فرصت کار را فراهم کرده است.

ساکنان مناطق کویری که تا کیلومتر‌ها از دستیابی به رودخانه و چشمه سار‌ها و مواهب طبیعی دور بودند به دنبال حفر قنات برای تامین آب مورد نیاز خود برآمدند.

اواخر هزاره دوم قبل از میلاد با افزایش جمعیت همزمان با مهاجرت اقوام آریایی به فلات ایران منابع آب موجود جوابگوی نیاز نبود و ابتکار ایرانیان باستان در حفر قنات به تدریج به دیگر نقاط جهان به خصوص منطقه اروپای غربی، شمال آفریقا، چین و حتی به بخش‌هایی از آمریکای جنوبی مانند شیلی راه یافت و هر چند قدیمی‌ترین قنات‌ها در ایران، افغانستان و تاجیکستان قرار دارند اما ٣٤ کشور از قنات برخوردارند.

دانش بومی به عنوان حلقه گمشده توسعه پایدار مناطق روستایی اگر با دانش نوین بکارگرفته شود، ضمن توانمندسازی جوامع روستایی، زمینه مشارکت روستاییان را در فرآیند توسعه فراهم می‌کند.

مدل‌های توسعه روستایی و دانش بومی به عنوان مجموعه‌ای از مهارت‌ها و تکنیک‌های کاربردی در ماندگاری جمعیت در این مناطق در طول قرن‌ها تکوین یافته است و یکی از مهمترین کارکرد‌های توسعه روستایی بخصوص درمناطق کم آب فلات مرکزی، نظام آبیاری سنتی است که با استفاده از دانش بومی توانسته منابع آب را تا قرن ها به خوبی مدیریت کند.

در این میان بکارگیری دانش بومی در مدیریت منابع آب در قالب قنوات ثلاثه بجستان مشکلات ناشی از تغییرات فصلی دما و بارش و تاثیر کمبود منابع آب را به حداقل ممکن کاهش داده و ضمن پایداری منابع آب، مشارکت روستاییان را در نظام آبیاری سنتی به همراه داشته است و شبکه‌ای درهم تنیده از عوامل انسانی شامل شورای کشاورزی، جویبانان، مقنیان وموتوربان ها  و سازمان سنتی آبیاری از جمله تغییرات مدار‌های آبیاری در طول سال، تغییرات مکانی و زمانی تفکیک و ترکیب آب قناتها را بوجود آورده است.

قنوات از سده‌های گذشته همواره به عنوان یکی از ظرفیت‌های مهم در تامین منابع آب بجستان مطرح بوده است که گواه آن وجود ۴۸۰ رشته قنات در مناطق شهری و روستایی این شهرستان است و از این میان قنوات ثلاثه بجستان الگویی شاخص در مشارکت جمعی و یکپارچه سازی منابع آب برای مصارف شرب و کشاورزی در شرایط خشکسالی است.

 

---

قنوات ثلاثه مشتمل بر قنات‌های محمد آباد علیا، محمد آباد سفلی و نوکاریز است و بخشی از آب محدوده شهری این شهرستان با حدود ۲۰ هزار نفر جمعیت و آب مورد نیاز بالغ بر ۸۰ درصد مردم که به صورت دائم یا پاره وقت به کشاورزی مشغول هستند از طریق این سه رشته قنات تامین می‌شود.

نخستین قناتی که در بجستان ایجاد شده است قنات محمدآباد علیا یا گل بید  است که مسیر جریان آب آن از جهت جنوب غربی به شمال است و مادر چاه آن در دامنه آبگیر کوه گرگان یا همان گرگو قرار دارد که با یکصد متر عمق یکی از عمیق‌ترین چاه‌های منطقه و از چاه‌های دو گانه و مسیر حفر تونل انتقال آب آن قوسی شکل است.

پس از آن، بجستانی‌ها دست به استحصال آب‌های زیرزمینی منطقه در شرق شهر فعلی زده‌اند و دومین قنات دایر امروزی یا محمدآباد سفلی را حفر کرده‌اند.

مسیر این قنات در جهت شمال و کانال آن قوسی به طرف شرق است و آب‌های دامنه کوه‌های شرق را به بجستان انتقال می‌دهد.

 

پس از مدت‌ها مردم به فکر احداث قنات سوم بین دو قنات دایر قبلی افتادند تا زمین‌های زراعی وسط دو قنات قبلی را نیز دایر کنند و بر این اساس قنات جدید را به نام نوکاریز از سده‌های گذشته در مسیر شمالی جنوبی حفر کردند.

هم اکنون قنوات ثلاثه به عنوان شاخص‌ترین قنوات بجستان با دبی ۶۰ لیتر در ثانیه یکی از مهمترین منابع تامین آب در مناطق شهری و روستایی این شهرستان است.

لزوم یکپارچه سازی جهت بهره وری بهینه از قنوات ثلاثه بجستان

حسین خواجوی معاون مدیریت جهاد کشاورزی بجستان از قنوات ثلاثه به عنوان یکی از ظرفیت‌های مهم کشاورزی و تامین منابع آب این شهرستان یاد کرد و گفت: با توجه به کمبود شدید منابع آب بیش از هر زمان دیگر نیازمند یکپارچه سازی اراضی برای بهره برداری بیشتر از منابع آب قنوات از جمله قنوات ثلاثه هستیم.

او افزود: بر این اساس باید منابع آب قنوات ثلاثه بجستان به صورت تعاونی و در قالب تشکلی منسجم برنامه ریزی و به صورت هدفمند توزیع شود و با یکپارچه سازی اراضی ضمن اجرای بهینه روش‌های مکانیزه، تسهیلات نیز بهتر به بهره برداران این بخش پرداخت می‌شود که اثر بخشی مطلوبی دارد.

معاون مدیریت جهاد کشاورزی بجستان ادامه داد: خرده مالکی یکی از مشکلات مهم برای اجرای طرح‌های کشاورزی است و با تجمیع اراضی و هماهنگ کردن کشاورزان در قالب تعاونی‌ها به صورت قانونمند بهتر می‌توان از منابع در جهت توسعه کمی و کیفی این بخش بهره گرفت.

 خواجوی بیان کرد: قنوات ثلاثه در سال‌های گذشته با هدف تجمیع و بهره برداری بهتر از منابع آب در شرایط خشکسالی ایجاد شده است ولی با خرده مالکی نمی‌توان راندمان مطلوبی در تامین آب در این بخش داشت.

او تصریح کرد: با یکپارچه سازی اراضی کشاورزی در قالب عضویت کشاورزان در تشکل‌های کشاورزی می‌توان با مدیریت هماهنگ استفاده از منابع آب و جلوگیری از هدر رفت آنها، آب مورد نیاز را در استخر‌هایی ذخیره کرد و در مواقع لزوم برای آبیاری کشاورزی به کار گرفت.

 

بجستان ۴۸۰ رشته قنات دارد

مجتبی محرابی مدیر جهاد کشاورزی بجستان  گفت: این شهرستان با ۴۸۰ رشته قنات از منابع مستعد بهره گیری از قنوات برای تامین منابع آب از سده‌های گذشته به شمار می‌رود و این نشان می‌دهد که مردم این منطقه قدر آب را به خوبی می‌دانستند.

او افزود: قنوات در نقاط مختلف شهری و روستایی بجستان پراکنده هستند که در این میان قنوات ثلاثه از دیرباز نقش مهمی در تامین آب این منطقه داشته اند.

 مدیر جهاد کشاورزی بجستان ادامه داد: با عنایت به کاهش نزولات جوی و دوره‌های طولانی خشکسالی و افت کمی و کیفی منابع آب به دلیل همجواری بجستان با کویر، کشاورزان این شهرستان با همگرایی و خرد جمعی و تشکیل تشکل‌هایی در کنار دانش بومی که از نیاکان به ارث برده اند در افزایش راندمان آبیاری و بهبود عملکرد محصولات گام برداشته‌اند.

محرابی با اشاره به مطالعات در دست انجام یکپارچه سازی بهره برداری از آب قنوات ثلاثه برای تامین آب شرب بجستان بیان کرد: باید با هم افزایی و بازتعریف و همگرایی بیشتر و استفاده از ظرفیت‌های موجود از این منابع در مسیر تولید بهره گرفت.

 

محمد رضا اکبرنیا مدیر امور آب و فاضلاب بجستان هم گفت: با توجه به موقعیت این شهرستان و همجواری آن با مناطق کویری، قنوات از ظرفیت‌های مهم برای تامین آب شرب به شمار می‌روند.

 او افزود: کیفیت نامطلوب و رسوب آب در طول سنوات گذشته از جمله مشکلات بجستان بود که موجب خسارت‌های بسیار به تاسیسات آبرسانی و شیرآلات مشترکان شده بود ولی با کیفی سازی آب این روند متوقف شد که از مهمترین دستاورد دولت در این شهرستان به شمار می‌رود.

 مدیر امور آب و فاضلاب بجستان ادامه داد: شش هزار مشترک در بجستان به دلیل کاهش کیفیت آب از جایگاه‌های برداشت آب شیرین برای مصرف آب شرب استفاده می‌کردند که با اقدامات انجام شده از جمله خرید آب از دو قنات "درزآب" و "بستان" و احیای دو حلقه چاه، کیفیت آب شبکه شهر افزایش و برداشت آب از ۱۸ جایگاه موجود در سطح شهر به یک چهارم کاهش یافت.

منبع: ایرنا

 

انتهای پیام//ف.ش