به گزارش  باشگاه خبرنگاران جوان از بیرجند، قنات بلده فردوس بزرگترین، مهمترین و سازمان یافته‌ترین ساختار مردمی بهره برداری از قنات در ایران است، سازه آبی تاریخی حاصل نبوغ و خلاقیت ایرانیان که تابستان سال ۱۳۹۵ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.

قنات بلده از حجم آب بسیار خوبی برخوردار است، اما با توجه به آنکه آب از جوی‌های گلی عبور می‌کند و با تابش مستقیم نور روبرو می‌شود، اهالی این منطقه در زمان‌های قدیم تصمیم به استفاده از روشی برای جلوگیری از تبخیر آب کردند و آن روش شگفت انگیز، گل آلود کردن آب بود. آبیاری از این قنات همچنان به صورت غرقابی است و حجم زیادی از آب در این بین بیهوده از دست می‌رود.

مجموعه قنات بلده فردوس متشکل از ۱۵ رشته قنات و چهار دهنه چشمه است که از گذشته در دل کوه‌های شرقی فردوس حفر شد، آب این قنات حدود ۳۵ کیلومتر مسافت را طی و دشت‌های تشنه و باغ‌های منطقه را سیراب می‌کند. امروز این مجموعه قنات ۲ هزار و ۳۸۲ هکتار از زمین‌های این منطقه را آبیاری می‌کند.

ماجرای گل آلود کردن آب قنات چیست؟

گل آلود کردن آب، راهکار خلاقانه‌ای است که آدمی در طی سالیان دراز برای حفاظت از آب در برابر نفوذ پذیری و تبخیر آب انجام می‌دهد است، در این روش شاخه‌ای از آب شاهجو را گرفته و از زمین‌های رسی عبور داده تا با غلظت بالایی آب گِل آلود شود و سپس آن را به شاهجو اضافه کرده و نهایتاً کل آب تیره می‌شود.

این کار چند مزیت اثبات شده دارد: اول آنکه بخشی از ذرات در کف و جداره‌های جوی‌ها ته نشین می‌کند و با توجه به دانه‌های ریز، نفوذ‌پذیری آن‌ها را کمتر می‌کند. دوم آنکه انشعابات هر یک از زمین‌های کشاورزی را آب بند می‌کند. سومین دلیل آن‌است که ذرات معلق در آب موجب افزایش نیروی پیشروی آب در زمین‌های کشاورزی می‌شود و چهارمین دلیل استحکام ساقه درختان لبه‌های شاهجو است.

به سراغ مدیر پایگاه میراث جهانی قنوات بلده فردوس رفتیم تا در مورد این قنات اعجاب انگیز اطلاعات بیشتری کسب کنیم.

کرم پور مدیر پایگاه میراث جهانی قنوات بلده فردوس به خبرنگار ما می‌گوید: در سال‌های قدیم تیره کردن آب توسط شخصی به نام تیره گر که یک عنوان شغلی در مدیریت سنتی آب بلده است انجام می‌شد. با توجه به جهت جریان آب (شرق به غرب) و قرارگیری شهر تاریخی تون در غرب دشت، در طول تاریخ چهار آبادی در دو طرف شاهجوی بلده تا رسیدن به شهر تاریخی شکل گرفته؛ شهر باغستان، باغستان سفلی، بهشت آباد و مقصود آباد که از این آب بهره‌مند هستند.

او با اشاره به اینکه تعداد هزار و ۸۰۰ قطعه باغ متعلق به روستا‌های باغستان بالا، باغستان پایین، و اسلامیه با آب قنات بلده، آبیاری می‌شود بیان می‌کند: از طرفی با توجه به اینکه فرم شکل گیری و گسترش این آبادی‌ها متأثر از جهت جریان آب بلده به صورت خطی است، مناظر زیبایی را ایجاد کرده است.

قنات بلده شهرت جهانی گرفت

در سال ۱۳۹۳ با تشکیل پایگاه قنات بلده در شهرستان فردوس، پرونده این اثر منحصر به فرد تاریخی تهیه و برای ارسال به یونسکو، تحویل سازمان میراث فرهنگی کشور شد. این پرونده با حساسیت و دقت فراوان تهیه شد و مورد ارزیابی و بازدید نماینده کمیته ارزیابی یونسکو قرار گرفت؛ پس از بازدید یک روزه، ارزش‌ها و تکنولوژی پیچیده این قنات از سوی نماینده یونسکو مورد شگفتی و تایید واقع شد و قنات بلده در فهرست آثار جهانی به ثبت رسید.

رمضانی مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی می‌گوید: قنات‌ها در طول حیات چند هزار ساله خود به عنوان یک سیستم آبیاری همواره نقشی تعیین کننده در توسعه کشاورزی و آبیاری فلات ایران و دیگر مناطق خشک، نیمه خشک و کم باران داشته اند.

او قنات بلده را یکی از ظرفیت‌های مهم کشاورزی و فرهنگی منطقه می‌داند و بیان می‌کند: این قنات جهانی می‌تواند به یکی از قطب‌های مهم گردشگری تبدیل شود که برای رونق این صنعت به متقاضیان ایجاد اقامتگاه‌های بوم گردی تسهیلات لازم پرداخت می‌شود.

 قناتی جهانی که هر سال آب می‌رود

مقدار آب برداشتی از قنوات بلده هم اکنون بین ۱٠٠ تا ۱۲٠ لیتر بر ثانیه است و زمین‌های کشاورزی اطراف سالیان سال است که به روش سنتی و غرقابی آبیاری می‌شود، در شرایطی که قطره قطره آب برای کشاورزی، حکم زندگی را دارد نیاز است برای استفاده بهتر و بیشتر برداشت آب از این قنوات از روش‌های نوین آبیاری استفاده شود تا هدر رفت آب به کمترین میزان ممکن برسد.

کرم پور مدیر پایگاه میراث جهانی قنوات بلده فردوس با اشاره به اینکه پارسال شاهد برداشت ۴٠٠ لیتر آب بر ثانیه از این قنوات بوده ایم می‌گوید: متأسفانه امسال به دلیل بارش کم در سال آبی ۱۳۹۹ – ۱۴۰۰ تنها ۷٠ میلی متر بارندگی در فردوس اتفاق افتاده است و به همین دلیل امسال آب قنوات نسبت به سال‌های قبل بسیار کمتر شده است.

بیشتر بخوانید

•  آمدن نان به خاطر آب/ صدای چرخش چرخ و سایش سنگ آسیاب قرایی به گوش نمی‌رسد
•  شنیده شدن دلنشین‌ترین صدا برای اهالی کویر/ بسیج ۸۲۰ قنات روستایی را احیاء کرده است
• ترک لب های تشنه کویر نیازمند مرهم/دولتمردان آتش تشنگی را فروبنشانند

در این بین نیاز است تا برای جلوگیری از هدر رفت آب بلده، هرچه زودتر فکری برای بهره برداری از آبیاری نوین و مکانیزه بشود و با همکاری کشاورزان، آب از مظهر قنات با لوله در اختیار باغ‌ها قرار گیرد. تا بیش از این، این سرمایه عظیم را که توانستیم به وسیله گل آلود کردن آب نگه داریم، ازدست ندهیم.

باغداران فردوسی تن به آبیاری نوین دهند

۳ هزار نفر از کشاورزان شهرستان فردوس از قنات بلده بهره برداری و باغات انار و زمین‌های زعفرانشان را از این قنات آبیاری می‌کنند که البته به صورت غرقابی است و ۸۰ درصد آب هدر می‌رود. در صورتی که می‌توان با آبیاری نوین با مقدار بسیار کمی آب، کشاورز باغ و مزرعه خود را در زمان بیشتری آبیاری کند.

قطنی یکی از اهالی باغستان می‌گوید: اگر از روش گل آلود کردن آب دراین منطقه استفاده نمی‌شد مطمئناً این حجم آب از دست می‌رفت و کشاورزان نمی‌توانستند باغ هایشان را آبیاری کنند.

او بیان می‌کند: خیلی از کشاورزان این منطقه همچنان تمایل به استفاده از روش آبیاری نوین ندارند و به همان شکل غرقابی، آبیاری باغ‌های شان را انجام می‌دهند و نیاز است تا مسئولین جهاد کشاورزی برای این افراد کلاس‌ها و دوره‌هایی در خصوص استفاده از روش آبیاری نوین و مزایای آن برگزار کنند تا بیش از این با آبیاری سنتی، آب بلده را حیف و میل نکنیم.

از آبخیز تا جالیز برای نجات کشاورزی

طرح آبخیز تا جالیز در قنات بلده درحال اجراست و تاکنون برای این طرح دو فاز مطالعاتی در نظر گرفته شده است که فاز اول درخصوص مرمت و بازسازی قنات بلده و همچنین اجرای طرح‌های آبخیزداری در بالا دست قنات از مطالعات فاز یک است که یک بند خاکی در این نقطه احداث شده است.

سلیمانی مدیر جهاد کشاورزی شهرستان فردوس با اشاره به دیگر برنامه‌های مرمت قنات بلده می‌گوید: از برنامه‌های دیگری که برای این قنات در نظر گرفته اشده احداث استخر یک میلیون متر مکعبی است که مطالعات هزار و ۹۰۰ هکتار از اراضی باغات این منطقه هم درحال انجام است و پس از تکمیل استخر و انجام مطالعات این برنامه در فاز اجرا قرار خواهد گرفت.

او درباره اجرای طرح آبیاری نوین در این منطقه هم بیان می‌کند: اجرای سامانه‌های نوین آبیاری منوط به احداث استخر است و نیاز است تا مطالعات بیشتری در این خصوص انجام شود و بعد از آن می‌توانیم در مورد این طرح صحبت کنیم.

نجات قنات در دستان کشاورزان

قنات بلده دارای ۱۵ رشته قنات است و در هر ثانیه ۱۰۰ تا ۱۲۰ لیتر بر ثانیه آب از این قنات جریان دارد و نیاز دارد تا هرچه سریع‌تر روش آبیاری نوین در این منطقه جای خود را به روش غرقابی بدهد تا بهره وری آب بیشتر و از هدررفت آن جلوگیری شود.

قناتی که حاصل نبوغ و خلاقیت ایرانیان در مدیریت آب و رونق کشاورزی است و بیش از ۳ هزار نفر از کشاورزان شهرستان فردوس، آبادانی و سرسبزی باغ‌ها و مزارع شان را مدیون جاری بودن این سازه ماندگار و تاریخی می‌دانند.

مجموعه قنوات بلده تا ۵۰ سال پیش آب مصرفی شهرستان فردوس را تأمین می‌کرد و رفته رفته به دلیل استفاده بی رویه از آن در بخش کشاورزی، میزان آبدهی قنات‌ها کاهش یافته و چنانچه کشاورزان برای تجهیز اراضی به روش‌های آبیاری نوین پای کار نیایند، مرگ قنات جهانی بلده دور از انتظار نخواهد بود.

گزارش از زهرا رضوانیان

انتهای پیام/ک