به گزارش باشگاه خبرنگاران جوان، مشکل کم آبی در ایران همیشه بوده، اما حالا گویا کارد به استخوان رسیده و این معضل همانند کوه یخ از زیر آب بیرون آمده است. بررسی تاریخ ایران نشان می‌دهد که این معضل از زمان ماد‌ها تا قاجار و بعد هم پهلوی همواره زمینه ساز درگیری‌های قبلیه ای، قومی و یا سرتاسری بوده است. با این حال، همیشه و حتی در بدترین شرایط، این دانشمندان بوده اند که این معضل را حل می‌کردند و عجب آنکه در بیشتر موارد سیاستمداران چاره‌ای نداشتند جز اینکه به این قوم اعتماد کنند و آن‌ها نیز همیشه به این اعتماد پاسخ مثبت می‌دادند.

مروری بر خلاقیت‌های دانشمندان ایران باستان برای حل مشکل آب

کشف کاریز یا قنات شاید اولین جرقه اصلی یک دانشمند و مهندس گمنام ایرانی بوده است که سعی کرده مشکل کم آبی را حل کند. کانال کشی آب، لایه روبی رودخانه ها، اجرای طرح دقیق ساخت سد و حتی سهمیه بندی آب کشاورزی همه و همه از روش‌ها و خلاقیت‌های دانشمندان ایران باستان بودند که تلاش کردند به نوعی آب را از زیر زمین به سطح آورده و یا با تقسیم عادلانه آن، مانع از درگیری و اختلاف و جنگ شوند.

دانشمندان تمدن اسلامی و معضل آب

اگر به تاریخ ایران بعد از اسلام نیز نگاهی بیندازیم متوجه می‌شویم که بیشتر دانشمندان بزرگی که به نوعی با دربار و سلاطین حشر و نشر داشته و گاه حتی وزیر شده اند، با معضل تقسیم آب یا کمبود آن مواجه بوده و با ارائه یک راه حل علمی و مهندسی مانع از بحران‌های سیاسی مختلف شده اند.

یک نمونه مشهور شاید مساله کمبود آب در اصفهان و حل آن به دست شیخ بهایی باشد. در زمان حضور او در اصفهان در دوره صفویه، کشاورزان مختلف که هر یک از یک تبار و قوم بودند بر سر آب زاینده رود و شاخه‌های آن و حقآبه دچار اختلاف شده و چیزی نمانده بود که کل اصفهان دچار یک شورش بزرگ شود. شیخ بهایی به مساله ورود کرد و بعد از دعوت همه به آرامش از آن‌ها خواست که حکم شود. مشهور است که حدود چند ماه روی این مساله تمرکز کرد و سرانجام توانست این مساله را حل کند. این دانشمند در یک تقسیم بندی دقیق، آب زاینده رود را به ۳۳ قسمت تقسیم کرد و حقآبه‌هایی برای کشاورزان و مردم تعیین کرد و بدین ترتیب ماجرای درگیری و شورش کشاورزان ختم به خیر شد.

قبل از شیخ بهایی دانشمندان دیگری نیز درگیر این مساله بوده اند. غیاث الدین جمشید کاشانی در زمان ایلخانان، خواجه نصیرالدین طوسی در زمان ایلخانان، ابوریحان بیرونی در زمان غزنویان و ... هر یک به نوعی درگیر این مساله بوده و آن را حل کرده اند.

به جز این در حوزه نظری نیز بسیاری از دانشمندان ایرانی و مسلمان رسالات بسیاری را درباره حل مشکل کمبود آب، حفر چاه و قنات، بیرون کشیدن آب‌های زیرزمینی، کانال کشی و تقسیم عادلانه حقآبه و آبیاری زمین‌های کشاورزی نگاشته اند.

کتاب ازمنه یوحنّا بن ماسویه، کتاب الفلاحیه النّبطیّه ابن وحشیه، کتاب الانواء ابوالحسن قرطبی، دیوان الفلاحه عبدالله بن بصال، کتاب الاخیار و الاثار رشید الدین فضل الله و ... از جمله مهم‌ترین آثار علمی تمدن اسلامی در باب کشاورزی و آب بوده اند.

ابوبکر کرجی، بنیانگذار علم آب شناسی/ دانشمندی که فراموش شد

شاید بزرگترین دانشمند مسلمان و ایرانی که در عصر تمدن اسلامی در باب آب و کشاورزی کار کرد و می‌توان او را یکی از بنیانگذاران آب شناسی یا هیدرولوژی دانست، ابوبکر کرجی باشد. او که مدتی در بیت الحکمه بغداد درس می‌داده کتابی در باب آب شناسی و استخراج آب‌های زیرزمینی و تقسیم کشاورزی آن دارد به نام "انباط المیاء الخفیه". کرجی این کتاب را برای ابی‌غانم معروف بن محمد نوشته و در آن حاصل یافته‌ها و تجربه‌های شخصی خود و آنچه که پیشینیان درباره حفر قنات گفته و نوشته اند را آورده است. این رساله با وجود اینکه به مسائل علمی پرداخته، اما چندان مورد استفاده قرار نگرفته و در زمان خود به دست فراموشی سپرده شده است. علت این امر این بود که اولا حاکمان به یافته‌های او توجهی نکردند و ثانیا مقنیان و کشاورزان نیز نمی‌توانستند محاسبات ریاضی و کلمات و عبارات فنی او را بفهمند.

کرجی که سخنان شگفتی در کتاب انباط خود نوشته و چنان دقیق به مساله آب نگاه کرده که گویی چند صد سال جلوتر از زمان خود می‌زیسته، متاسفانه همانند بسیاری از دانشمندان و محققان کنونی مورد توجه حاکمان وقت قرار نگرفت و کم کم رو به فراموشی گذاشت.

احتمالا کرجی این کتاب را بعد از بازگشت از بغداد و زمانی که در طبرستان می‌زیسته نگاشته، اما متاسفانه این کتاب و سایر یافته‌های او توسط حاکمان آن منطقه مورد توجه قرار نمی‌گیرند و او دچار افسردگی می‌شود. با این حال، سرانجام ابی غانم قد این گوهر را شناخته و از یافته‌های او (هرچند کم) استفاده می‌کند. خود او در مقدمه این کتاب نوشته است:، چون به سرزمین عراق وارد شدم و مردم آن دیار را از کوچک و بزرگ دوستدار دانش دیدم، دریافتم که دانش و اهل دانش را بزرگ و محترم می‌شمارند، در مدتی که در آنجا بودم تصنیفی در حساب و هندسه پرداختم. سرانجام وقتی به سرزمین جبل [طبرستان]بازگشتم مطالبی که از اوضاع عراق تصنیف کرده بودم در جبل گم شد و ناپدید گشت. شعله اشتیاق تصنیف فرو نشست و طبع آماده به تألیف فرو افسرد تا آنکه خدا سرزمین جبل و مردم آن را به دیدار مولانا الوزیر، الرئیس، السید الاجل المنصور، ولی النعم ابوغانم معروف بن محمد یاری فرمود.

در دوره کنونی به نام و یاد کرجی توجه بیشتری می‌کنند. به طور مثال، در پنجمین جشنواره مهندسی و مدیریت آب ایران که در اواخر سال ۱۳۹۴ برگزارشد، از مقام این دانشمند تجلیل شد، اما آنچه مهم است این است که یافته‌ها و رویکرد او به مساله آب هرگز جدی گرفته نشد. از این رو کسی به عمق کتاب او پی نبرد و در نتیجه، این بلای کنونی به سر ما آمد.

منبع: خبر فوری

انتهای پیام/