بازی‌های شناختی به دسته‌ای از بازی‌های جدی گفته می‌شود که به‌صورت مشخص با هدف ارزیابی یا فعال‌سازی و تقویت کارکرد‌های شناختی و به عبارت دیگر در راستای پرورش شناختی طراحی شده‌اند. براساس مطالعات صورت‌گرفته در دهه‌های اخیر، انجام بازی‌هایی که مغز را درگیر می‌کنند، مانند درست‌کردن پازل و حل جدول، بازی‌های تقویت‌کننده حافظه و ... می‌تواند به جلوگیری از اثرات منفی افزایش سن بر فعالیت‌های شناختی مغز کمک کند. با توجه به روند رو به رشد جمعیت سالمند در کشور‌های مختلف ازجمله کشور ما در سال‌های پیش‌رو، توسعه روش‌های کارآمد و مؤثر بر افزایش سلامت مغز و حفظ سرمایه شناختی می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی بر برنامه‌ریزی‌های کلان کشور داشته باشد.

علاوه‌براین، گروه دیگری از بازی‌های شناختی در شکل‌گیری و پرورش توانایی‌های شناختی کودکان و نوجوانان نیز می‌تواند اثربخش باشد. از آنجا که کودکان و نوجوانان ساعات زیادی را به بازی و سرگرمی اختصاص می‌دهند، شناسایی بازی‌هایی که به ارتقای کارکرد‌های شناختی آن‌ها کمک کند، می‌تواند پیشنهاد‌های خوبی برای والدین در انتخاب بازی‌ها و اسباب‌بازی‌های فرزندان‌شان باشد.

پرورش شناختی چیست؟

پرورش شناختی که به پرورش مغزی نیز معروف است، به مجموعه اقدامات غیردارویی گفته می‌شود که معمولا شامل مجموعه‌ای از فعالیت‌های ذهنی است که با هدف کمک به پرورش، حفظ و حتی ارتقای توانایی‌های شناختی افراد در سنین مختلف طراحی شده است. توانمندی‌های ذهنی مختلفی مانند توجه، انعطاف‌پذیری، توانایی حل مسأله، استدلال و حافظه کاری (حافظه کوتاه‌مدت برای به‌خاطرسپاری مواردی که در هنگام انجام فعالیتی به آن نیاز داریم) معمولا در پرورش شناختی هدف قرار داده می‌شوند.

در کنار بازی‌هایی که به‌طور تخصصی بخش‌های خاصی از مغز را درگیر می‌کند، تمرین‌ها و بازی‌های عمومی‌تری نیز وجود دارد که به حفظ و بهبود تناسب ذهنی و عملکرد شناختی کمک می‌کند. این فعالیت‌ها تمرکز خود را بر حفظ تناسب و سلامت مغز به‌صورت یکپارچه متمرکز کرده‌اند؛ درواقع این تمرین‌ها برای مغز عملکردی مشابه فعالیت ورزشی روی سلامت فیزیکی بدن دارند.

مزایای احتمالی بازی‌های شناختی

هدف‌گذاری اصلی چنین بازی‌هایی بهبود عملکرد افراد در فعالیت‌هایی مانند یادگیری، حل مسأله و استدلال است. علاوه‌براین برخی از این بازی‌ها در جهت کمک به بهبود حافظه و به‌خاطرسپاری یا بهبود توانایی در تمرکز و توجه طراحی می‌شوند.

چنین توانایی‌هایی کارکردی مستقیم در زندگی روزمره دارد. برای مثال، توانایی توجه زمانی که می‌خواهید در کلاس درسی شرکت کنید یا کاری را بدون پرت‌شدن حواستان تکمیل کنید، تاثیر خود را نشان می‌دهد. حافظه قوی‌تر و توانایی یادآوری بهتر این امکان را فراهم می‌کند در یادگیری موارد جدید، عملکردی بهتر داشته‌باشید یا نام افراد جدیدی را که ملاقات می‌کنید، به خاطر بیاورید. نتایج تحقیقات همچنین نشان داده‌است این توانایی‌ها به شدت با مواردی مانند هوش، پیشرفت تحصیلی و موفقیت کلی در زندگی مرتبط است. با توجه به اهمیت این مهارت‌ها، شاید تعجب‌آور نباشد که محققان مدت‌هاست در پی این هستند که بدانند آیا بازی‌های شناختی توانایی ایجاد تغییر و شکل‌دهی به این کارکرد‌های مغزی را دارند؟

بازی‌هایی با هدفگذاری‌های متنوع

بازی‌های شناختی در هر گروه سنی می‌تواند اثرگذاری متفاوتی داشته‌باشد و به همین علت هدف‌های مختلفی برای استفاده از این بازی‌ها وجود دارد؛ برای مثال:
توانایی‌های شناختی متناسب با رشد کودک را تقویت می‌کند.
زوال شناختی مرتبط با افزایش سن را کند می‌کند.
به افراد سالمند کمک می‌کند مستقل‌تر بمانند.
مهارت‌های ذهنی مورد نیاز در زندگی روزمره را تقویت می‌کند.

قدرت تفکر، تقویت حافظه، افزایش یادگیری، انعطاف‌پذیری و توجه و تمرکز از جمله مهارت‌هایی است که با کمک بازی‌های شناختی در دوران کودکی رشد می‌کنند.

از سوی دیگر، توانایی‌های ذهنی که با افزایش سن کاهش می‌یابند و می‌توان با کمک بازی‌های شناختی تا حدی آن‌ها را حفظ کرد، عبارتند از: سرعت پردازش، زمان واکنش، تصمیم‌گیری، حافظه کوتاه‌مدت و مهارت‌های برنامه‌ریزی. تمرین‌ها و بازی‌های شناختی می‌تواند به تقویت این توانایی‌ها کمک کند. نتایج مطالعه‌ای در سال ۱۳۹۵/۲۰۱۶ نشان داد بازی‌ها و تمرین‌هایی که بر بهبود سرعت پردازش مغز تمرکز دارند، خطر ابتلا به زوال عقل را در یک دهه بعدی عمر فرد کاهش می‌دهند.

علاوه‌بر این موارد، برخی بازی‌ها و تمرین‌های مغزی ممکن است برای کمک به درمان انواع خاصی از اختلالات یا مشکلات شناختی نیز مفید باشد؛ در سال ۱۳۹۹/۲۰۲۰ سازمان غذا و داروی ایالات متحده برای یک بازی آموزشی شناختی ویدئویی مجوز صادر کرد که با هدف کمک به درمان اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) طراحی و در مراحل کارآزمایی بالینی موفق شده‌بود توجه کودکان دارای این اختلال را ارتقا بدهد. این بازی همچنین اثرات معناداری در عملکرد روزانه این کودکان را پس از یک ماه استفاده از بازی نشان داده‌بود. چنین نتایجی نشان‌دهنده ظرفیت بالای توسعه بازی‌های شناختی با هدف‌گذاری‌های مختلف در جهت ارتقای سرمایه شناختی است.

بازی‌های شناختی واقعا اثربخشی دارند؟

محققان چند دهه است در حال بررسی تأثیر بازی‌های فکری و شناختی هستند. با این حال، شاید جالب باشد بدانید اتفاق نظر اندکی در مورد اثربخشی این بازی‌ها وجود دارد.

با این که نتایج برخی تحقیقات گویای این نکته است که انجام برخی تمرین‌ها و بازی‌های مغزی مهارت‌های شناختی خاصی را بهبود می‌بخشد، مطالعات دیگر به نتایج متفاوتی رسیده‌اند.

برخی محققان همچنین این پرسش را مطرح کرده‌اند آیا مهارت‌های به دست‌آمده در طول این بازی‌های آموزشی به فعالیت‌های دنیای واقعی منتقل می‌شود؟ به عبارت ساده‌تر، استفاده از بازی‌های تمرین حافظه می‌تواند کمک کند که وقتی فرد به خرید مایحتاج خانه می‌رود فراموش نکند چه چیز‌هایی لازم داشته‌است؟ نتایج برخی تحقیقات حاکی از قابلیت انتقال اثربخشی بازی‌های شناختی و تمرین دهنده مغز به زندگی و عملکرد روزمره افراد است. در مطالعه‌ای در مقیاس بزرگ نشان داده شد که بازی‌های ذهنی برای بهبود عملکرد شناختی افراد سالمند می‌تواند به بهبود پایدار عملکرد‌های شناختی در دنیای واقعی مانند به‌خاطر آوردن زمان مصرف داروهایشان، کمک کند. نتایج تحقیقات همچنین نشان می‌دهد بازی‌های پروش‌دهنده مغز به بهبود عملکرد‌های اجرایی مانند حافظه کاری یا فعال و سرعت پردازش در بزرگسالان جوان‌تر نیز کمک می‌کند.

اعتباربخشی بازی‌های شناختی در کشور

برای شناسایی و ارزیابی بازی‌های شناختی در کشور، ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی با همکاری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، شورای نظارت بر اسباب بازی و بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای اقدام به برگزاری جلسات هم‌اندیشی در این زمینه کردند که این همکاری به ایجاد نهاد اعتباربخش بازی‌های شناختی در کشور در زمستان سال جاری منجر شده‌است.

دکتر مهدیه کرمی، کارشناس ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی در حوزه بازی‌های شناختی در مورد چگونگی شکل‌گیری این نهاد، توضیح می‌دهد: از آنجا که گروهی از اسباب‌بازی‌ها و بازی‌های دیجیتالی که تولید می‌شوند علاوه بر کارکردی که در ایجاد سرگرمی و پر کردن اوقات فراغت دارند می‌توانند نقش مؤثری در ارتقای شناختی گروه‌های سنی کودک و بزرگسال داشته باشند، بحث شناسایی و اعتبارسنجی بازی‌های شناختی به منظور ارتقای سرمایه شناختی جامعه به‌عنوان اولویت ملی در ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی در نظر گرفته شد.

وی می‌افزاید: پیش از هر اقدامی نیاز بود تا استاندارد دقیق و علمی به‌عنوان ابزاری برای اعتبارسنجی شناختی بازی‌ها و اسباب‌بازی‌ها تدوین شود که برای این کار بیش از یک‌سال سلسله جلساتی را با حضور استادان حوزه شناختی دانشگاه‌های مختلف کشور برگزار کردیم تا در نهایت به استاندارد مورد نظر رسیدیم. پس از آن نیز این چک‌لیست آماده شده را روی بازی‌های مختلف موجود در بازار که شناسایی کرده بودیم پیاده‌سازی کردیم تا از کارایی آن مطمئن شویم.

آغاز به کار فرآیند اعتبارسنجی

به گفته دکتر کرمی قرار است فرآیند دریافت گواهی بازی‌های شناختی نیز مشابه مسیر اخذ مجوز بازی‌ها و اسباب‌بازی‌ها از طریق وبگاه شورای نظارت بر اسباب‌بازی انجام شود که این فرآیند به‌زودی به مناسبت «هفته آگاهی از مغز» به‌طور رسمی فعالیت خود را آغاز خواهد کرد و با پذیرش درخواست‌ها از سوی بازی‌سازها، فرآیند ارزیابی بازی‌ها که بسیاری از آن‌ها با عنوان بازی‌های فکری تاکنون روانه بازار شده بودند آغاز خواهد شد. وی تصریح می‌کند: به‌زودی بازی‌های شناختی در کشور با گواهی و لوگوی این نهاد عرضه خواهد شد تا خانواده‌ها با دید بازتری بتوانند برای خرید بازی‌هایی اقدام کنند که در کنار سرگرمی در ارتقای کارکرد‌های شناختی اعضای خانواده نیز مؤثر است.

بازی‌های شناختی هم به صورت بازی‌های رومیزی و هم بازی‌های دیجیتال برای گروه سنی کودک و نوجوان تا بزرگسال و سالمند طراحی و تولید می‌شوند. بر اساس کیوآرکدی که قرار است از سوی این نهاد اعتباربخش روی آن‌ها قرار گیرد، کارکرد شناختی هر بازی و اطلاعات تکمیلی‌تر درخصوص مفاهیم مرتبط شناختی هر بازی با اسکن کیوآرکد در اختیار مصرف‌کنندگان خواهد بود. همچنین به‌گفته دکتر کرمی، در فرآیند اعتبارسنجی این بازی‌ها بر اساس کیفیت و کارایی شناختی آن‌ها از یک تا پنج ستاره به آن‌ها اعطا خواهد شد.

چرا محققان نسبت به اثربخشی بازی های شناختی هم‌نظر نیستند؟

این که چرا برخی مطالعات، موافق اثرگذار بودن بازی‌های شناختی هستند و برخی دیگر مخالف، می‌تواند به چند علت باشد:
همه بازی‌های شناختی یکسان نیستند: ماهیت گسترده بازی‌های شناختی به این معنی است که مطالعات مختلف یک مورد واحد را بررسی نمی‌کنند. انواع بازی‌های مغزی مورد مطالعه در تحقیقات ممکن است به اثرات متفاوتی هم در محیط‌های آزمایشگاهی و هم در نحوه انتقال این مهارت‌ها به دنیای واقعی، منجر شود.

ممکن است روی برخی افراد بیشتر از دیگران اثرگذار باشد: از نکاتی که باید به آن توجه شود، این است که در بسیاری از تحقیقات تفاوت‌های فردی لحاظ نمی‌شود. تمرین حافظه ممکن است برای افرادی که دارای نوعی اختلال حافظه هستند، مفید باشد، اما افراد با حافظه عادی ممکن است اثربخشی کمتری را تجربه کنند.

ممکن است اثرات محدودی داشته باشد: مروری بر نتایج تحقیقات نشان می‌دهد گرچه پرورش شناختی می‌تواند مفید باشد، اما ممکن است برای کارکرد‌های شناختی بیشترین اثرگذاری را داشته باشد که تمرین‌پذیری بیشتری دارند. همچنین به نظر می‌رسد این پرورش زمانی مفیدتر باشد که در مدت طولانی انجام شود.

از بازی‌های شناختی استفاده کنیم؟

اگر علاقه‌مند به استفاده از بازی‌های پرورش مغز هستید، می‌توانید از نمونه‌های مختلف این بازی‌ها متناسب با گروه سنی و هدفی که به‌دنبالش هستید استفاده کنید. البته بیشتر این بازی‌ها از الگو‌های مشابهی مانند تشخیص الگوها، استفاده از برنامه‌ای در صفحه نمایش لمسی برای افزایش سرعت تفکر و به‌خاطر سپردن فهرست‌ها استفاده می‌کنند. چنین بازی‌هایی را اغلب می‌توان به‌صورت بازی‌های رومیزی، آنلاین یا بازی‌های گوشی هوشمند تهیه و استفاده کرد، اما پیش از استفاده از این بازی‌ها بهتر است چند مورد را در نظر داشته باشید:

بسیاری از شرکت‌های تولیدکننده بازی‌های شناختی و فکری در مورد مزایای محصولات خود اغراق می‌کنند.
محققان هنوز نتوانسته‌اند مشخص کنند چه عناصری مداخلات بازی‌های شناختی را مؤثر می‌کند.

تحقیقات همچنین مشخص نکرده‌است کدام نوع بازی‌ها یا چه ترکیبی از بازی‌ها برای اثربخشی روی شرایط یا مشکلات مختلف می‌تواند مؤثر باشد.

بیشتر برنامه‌ها و بازی‌هایی که در دسترس مصرف‌کنندگان هستند، به صورت رسمی اعتبارسنجی نشده یا اثربخشی آن‌ها به‌صورت علمی آزمایش نشده‌است.

بازی‌های شناختی ممکن است برخی مهارت‌های مغزی و شناختی شما را تقویت کند، اما نباید انتظار پیشرفت‌های معجزه‌آسایی داشته باشید. ممکن است مهارت‌هایی که از بازی‌ها کسب می‌کنید در عملکردتان در دنیای واقعی اثربخشی داشته باشد یا نداشته باشد. در مجموع بازی‌های شناختی اگر هیچ فایده مشهود و قابل‌توجهی در عملکرد‌های شناختی نداشته باشد، می‌تواند راهی سرگرم‌کننده و چالش‌برانگیز برای آزمایش مهارت‌های شناختی‌تان باشد.

​​​​​​​مزیت دریافت گواهی بازی شناختی برای بازی‌ساز‌ها چیست؟

کارشناس ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی در حوزه بازی‌های شناختی در پاسخ به این پرسش جام‌جم می‌گوید: حمایت‌های مادی و معنوی مختلفی برای بازی‌ساز‌ها در نظر گرفته شده که از جمله آن می‌توان به حمایت‌های مالی برای ارتقای کیفیت بازی و بالا بردن تعداد ستاره بازی اشاره کرد. همچنین ارائه خدمات مونیتورینگ و مشاوره تخصصی، معرفی بازی در وبگاه نهاد اعتباربخشی بازی‌های شناختی، تبلیغات از سوی ستاد علوم شناختی و کانون پرورش فکری و بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای، حمایت برای شرکت در رویدادها، جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های حوزه شناختی از دیگر مزایای دریافت این گواهی خواهد بود.

کرمی تصریح می‌کند: علاوه بر این بازی‌های باکیفیتی که کارکرد‌های درمانی دارند به مجموعه‌های مرتبط معرفی می‌شوند تا در برنامه‌های درمانی خود از این بازی‌ها استفاده کنند و علاوه بر این احتمالا یارانه حمایتی برای خرید این محصولات نیز در نظر گرفته خواهد شد تا به فروش و توسعه بازارشان کمک شود.

منبع: جام جم