کبوترخانه‌ها، نمونه‌ای آشکار از همسویی زندگی مردم با طبیعت و شاهکاری از نبوغ معماری ایرانی است.

چهارصد سال پیش در زمان صفویان، ایرانیان تعداد زیادی برج مخصوص اسکان کبوتران ساختند. هدف اصلی ساخت کبوترخانه جمع آوری فضولات آن‌ها بود تا برای حاصلخیز کردن مزارع استفاده شود.

این برج‌ها با آجر ساخته می‌شدند و روی آن‌ها را با گل و آهک می‌پوشاندند. در دوران اوج، اصفهان به طور تقریبی ۳۰۰۰ کبوترخانه داشت و امروز فقط بقایای حدود ۳۰۰ کبوترخانه در این استان مشاهده می‌شود که برخی بازسازی و احیا و برخی دیگر، اما تخریب شده اند.

استان اصفهان بیشترین تعداد برج‌های کبوتر را در ایران دارد.

معماری منحصر به فرد کبوترخانه‌ها

علیرضا آشتیانی استاد دانشگاه اصفهان و کارشناس تاریخ به خبرنگار ما گفت: کبوترخانه، برج کبوتر، کبوتر خان یا برج حمام به بنایی گفته می‌شود که حدود ۴۰۰ سال پیش در مناطق کویری و مرکزی ایران در نزدیکی باغ‌ها و مزارع ساخته می‌شد.

او گفت: این بنا‌ها معمولا به شکل استوانه و دارای پنجره‌های مشبک بودند. اندازه پنجره‌ها به شکلی بود که فقط کبوتر‌ها بتوانند از آن وارد شوند و به این ترتیب از شر پرندگان شکارچی مانند عقاب و جغد در امان باشند.

«انگلبرت کمپفر» آلمانی در زمان «شاه سلیمان صفوی» درباره کبوترخانه‌های اصفهان اینطور نوشت: "کبوترخانه‌ها را به شکل برج قلعه و از خشت خام ساخته‌اند. سقف آن دارای سوراخ‌های متعدد برای کبوتر‌ها است و کنگره‌ای نیز برای آن ساخته‌اند. در داخل آن‌ها هزار‌ها لانه ردیف هم دیده می‌شود که کبوتران در آن‌ها قرار می‌گیرند. "

۸۹ برج کبوتر استان اصفهان به ثبت ملی رسیده است

فهمیه نقاش زرگر کارشناس ثبت آثار فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان به خبرنگار ما گفت: در کشورمان، استان اصفهان دارای بیشتر برج‌های کبوتر است که تاکنون ۸۹ برج به ثبت ملی رسیده. 

او گفت: برج‌های کبوتر به دو شکل مکعب و مدور ساخته شده اند، در مناطق شمال شرقی و جنوبی، به شکل برج‌های مدور و در شهرستان‌های خوانسار و گلپایگان، به شکل مکعب ساخته شده‌اند. معماری کبوترخانه‌ها به صورتی است که حیوانات وحشی و مار نتوانند به درون آن‌ها نفوذ کنند.

به گفته کارشناس ثبت آثار فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان، برای ممانعت از صعود مار‌ها به بالای برج، یک رشته نوار گچی به دور هر برج کشیده می‌شد که بر زیبایی آن نیزاضافه می کند. در فراز برج نیز شبکه‌های خانه خانه‌ای با آجر ساخته می‌شد تا علاوه بر تزئینات خارجی، از ورود جانوران مزاحم نیز جلوگیری کند.

زرگر می‌گوید: هنوز هم اگر کبوترخانه‌ها سالم باشند و کبوتر‌ها در آن احساس امنیت کنند، وارد برج می‌شوند و به عنوان مثال کبوترخانه ورزنه هنوز محل استراحت کبوتران است.

کبوترخانه هزار جریب، قدیمی‌ترین برج کبوتر اصفهان

به گفته او برج کبوترخانه هزار جریب که اکنون در محوطه دانشگاه اصفهان واقع است، در زمان صفویان ساخته شده و به نوعی یکی از قدیمی‌ترین برج‌های کبوتر استان اصفهان شناخته می‌شود.

در آن زمان باغ‌های هزار جریب در این محدوده قرار داشته و از کود کبوتری برج برای تقویت درختان استفاده می‌کردند. ارتفاع برج کبوترخانه هزار جریب ۷ متر و ۱۶ سانتی‌متر است و طی سالیان مختلف چندین بار مرمت شده است.

چگونگی تعیین قدمت کبوتر خانه‌ها

کارشناس ثبت آثار فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان می‌گوید: یکی از ملاک‌ها برای تعیین قدمت برج‌های کبوتر، مقایسه مصالح ومعماری برج‌ها با کبوترخانه هزارجریب اصفهان است. 

اگر برج‌ها به لحاظ فرم، فضا و ساختار، شبیه برج هزارجریب باشند، قدمت آن‌ها به عصر صفوی باز می‌گردد و اگر معماری متفاوتی داشته باشند بر اساس مدارک و اسناد موجود و تاریخ خرید و فروش کبوتر خانه می‌توان قدمت آنر ا تعیین کرد که در بیشتر موارد مربوط به دوران قاجار هستند.

به گفته نقاش زرگر، برج کبوترخانه مرداویج از مشهورترین کبوترخانه‌های اصفهان است که شبیه به گلی طراحی شده که هشت دایره دور تا دور آن قرار دارد و در مرکز آن یک دایره بزرگ‌تر دیده می‌شود.

او می‌گوید: ارتفاع این برج به ۱۸ متر می‌رسد و قطر آن ۱۶ متر است. با بررسی معماری این کبوترخانه و شباهت آن با برج هزارجریب متوجه می‌شویم که قدمت این برج هم به عصر صفوی می‌رسد.

مصالح به کار رفته در کبوترخانه مرداویج از جنس کاهگل، خشت و ساروج است. این برج سه طبقه دارد و ۱۵ هزار لانه در آن تعبیه شده.   

ابعاد پنجره‌های مشبک به صورتی است که فقط کبوتر‌ها می‌توانند از آن عبور کنند. این برج در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

گورت، کانون برج‌های کبوتر استان اصفهان

کبوترخانه‌ها در ایران بیشتر در استان اصفهان و شهرستان‌های فلاورجان، مبارکه، شهرضا، نجف‌آباد، گلپایگان و خوانسار دیده می‌شوند.

آشتیانی کارشناس تاریخ و معماری به خبرنگار ما گفت: از نقاط تجمع برج‌های کبوتر در استان می‌توان به روستای گورت در شرق اصفهان اشاره کرد، البته اکنون به دلایل متفاوت این برج‌ها در حال تخریبند و فقط تعداد معدودی از آن‌ها باقی مانده است.

او می‌گوید: کهن‌ترین کبوترخانه گورت بازمانده از دوره ایلخانی است و در واقع قسمتی از باروی قلعه‌ای بوده که در دویست سال گذشته تبدیل به کبوترخانه شده و به نام «قلعه» هم مشهور است. گفته می‌شود این کبوترخانه بیشترین ارتفاع را در بین کبوترخانه‌های ایران دارد.

از ۲۰ برج کبوتر واقع در گورت، ۱۲ برج، سال ۸۸ به ثبت ملی رسید. ۲ برج نیمه مخروبه و ۱۸ برج قابل مرمت و بازسازی است. از این تعداد برج کبوتر، یک برج متعلق به دوران ایلخانی، دو برج قاجاری و بقیه برج‌ها مربوط به عصر صفوی است.

ثبت ملی ۲۳ برج کبوتر در شهرستان خمینی شهر

منصور جعفرپور سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان خمینی شهر گفت: از مجموع ۳۴ برج کبوترخانه درچه، ۲۳ برج به ثبت ملی رسیده که ۱۶ برج آن به صورت نزدیک به همدیگر در سایت گردشگری محله ولاشان قرار دارد که در نوع خود بی نظیر است.

به گفته او  برج کبوترخانه جوی آباد در محله جوی آباد قدیم مربوط به قبل از دوره صفویه آبان سال ۸۴ به شماره ۱۳۶۱۲ به ثبت آثار ملی رسید.

استفاده از ظرفیت بومگردی و گردشگری کبوترخانه‌ها

به گفته کارشناس ثبت آثار فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان، بسیاری از کبوترخانه‌های روستا‌ها و شهرستان‌های اصفهان در صورت مرمت و بازسازی، ظرفیت خوبی برای گردشگری و بومگردی دارند.

نقاش زرگر می‌گوید: برخی از کبوترخانه‌هایی که مالک خصوص دارند با همکاری میراث فرهنگی مرمت شده اند و به عنوان مراکز گردشگری مورد استفاده قرار می‌گیرند.

او این را هم گفت که برج‌های کبوترخانه چهار برج فلاورجان، برج کبوتر حاشیه بزرگراه شهید اقابابایی و برج کبوتر ورزنه با مرمت و احیا به عنوان سفره خانه‌های سنتی مورد استفاده قرار گرفته اند، البته سفره خانه درجوار این برج‌ها احداث می‌شود و به دلیل زیبایی معماری کبوترخانه، درجوار آن مراکز گردشگری ایجاد می‌شود.

راه‌اندازی سفره‌خانه سنتی در محل چهاربرج فلاورجان

حافظ کریمیان رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان فلاورجان گفت: با توجه به صدور اولین موافقت اصولی ایجاد سفره‌خانه سنتی در محل برج کبوترخانه چهاربرج در فلاورجان، این برج تاریخی که از بزرگ‌ترین برج‌های کبوترخانه اصفهان محسوب می‌شود، با همکاری بخش خصوصی و با نظارت اداره شهرستان احیا ءمی‌شود.

او گفت: کبوتر خانه چهار برج فلاورجان با ۱۸ متر ارتفاع و بیش از هزار مترمربع زیربنا، دو طبقه تودرتو و ۳۴ حجره دارد و در روستای چهاربرج بخش پیربکران واقع است.

به گفته رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان فلاورجان، این سفره‌خانه سنتی با محوطه‌ای به وسعت ۲۷۰۰ مترمربع، یکی از بزرگ‌ترین سفره‌خانه‌های سنتی شهرستان است.

کریمیان می‌گوید: مرحله چهارم و نهایی مرمت برج‌های کبوترخانه چهاربرج فلاورجان با همکاری دهیاری پیربکران و نظارت اداره میراث‌فرهنگی، شهرستان اجرا و برای مرمت این اثر تاریخی بیش از ۳ میلیارد ریال هزینه شد.

هرچند در سال‌های اخیر برای احیا و مرمت برخی برج‌های کبوتر معروف استان اصفهان تلاش شده، اما برج‌های بسیاری هم به دست فراموشی سپرده شده و در حال تخریب هستند. آنچه از کبوترخانه‌ها در اصفهان باقی مانده تنها تعداد محدودی از سه هزار برجی است که شاردن در قرن چهارده برشمرده است.

شاهکار معماری دوران صفوی و قاجار که در خشت خشت کبوترخانه‌های اصفهان به یادگار مانده، لزوم توجه بیشتر مسئولان به حفاظت و مرمت این آثار تاریخی را بیش از پیش گوشزد می‌کند.

گزارش از سولماز محمدی