قلعه ناصری ایرانشهر پس از قلعه بمپور بزرگترین و مهمترین قلعه خشت و گلی در جنوب سیستان و بلوچستان محسوب می‌شود.

با توجه به اسناد به جای مانده ناصر الدوله فرمانفرما که در سال ۱۲۵۸ هـ .ق حـاکم کـرمان و بلوچستان بود، پیشنهـاد ساخت این دژ نظامی بزرگ را در فهرج یا پهره (نام قدیم ایرانشهر) به ناصر الدین شاه قاجار داد که در سال ‎ ۱۲۶۴هجری شمسی به دستور ناصرالدین شاه قاجار توسط استاد «حسین معمارباشی کرمانی» ساخته شد.

کار ساخت این قلعه هفت سال به طول انجامید و از آن پس بنام قلعه ناصری یا ناصریه مشهور شد و مقّر حکمرانی بلوچستان که تا آن سال قلعه کهن و عظیم بمپور بود، به این قلعه انتقال یافت.

این بنای تاریخی با مساحت هفت هزار و ۵۰۰ متر مربع شامل بخش های مختلف از جمله چهار حیاط مجزا و بیش از ۱۵۰ اتاق، حال بند، حوض خانه، انبار، اصطبل، حمام، سربازخانه و منطقه حاکم نشین بود.

در سال ۱۳۰۸ هجری شمسی با تصرف شهر فهرج یا پهره توسط قوای رضاخان پهلوی این شهر به نام ایرانشهر تغییر نام یافت.

دروازه اصلی قلعه ناصری یا قلعه ایرانشهر

این قلعه با ضعف دولت قاجار در اواخر عصر قاجار و اوایل عصر پهلوی به تصرف حاکم مقتدر وقت بلوچستان بنام 'دوست محمد خان بازکزایی' در آمد و بنام قلعه دوست محمد خان معروف شد.

با به قدرت رسیدن رضاخان و استقرار و قدرت گرفتن حکومت مرکزی، قشون دولتی رضاخان پهلوی به فرماندهی 'تیمسار امان الله جهانبانی' بلوچستان و این قلعه را متصرف شده و از آن پس این قلعه به نام قلعه ایرانشهر شهرت یافت.

در عصر پهلوی دوم (محمدرضا پهلوی) از این قلعه بنام پادگان ژاندارمری وقت و زمانی به عنوان مدرسه استفاده می شده است.

در اوایل انقلاب با متروک ماندن این قلعه عظیم و زیبا، بتدریج تبدیل به قلعه ای متروک و نیمه ویرانه می شود که متاسفانه در سال ۱۳۶۱ هجری شمسی حدود ۹۸ درصد معماری های فضای داخل با بولدوزر مورد تخریب و تسطیح قرار می گیرد و تنها سردر و حصار آن باقی می ماند.

این قلعه در زمان ساخت، حداقل دارای هفت حیاط بزرگ و شامل مجموعه های اصطبل، شاه نشین، سرباز خانه، اسلحه خانه حمام بوده است.

مصالح اصلی این قلعه از خشت و گل و آجر است و حصار آن مجموعا دارای ۹ برج دیدبانی است که قطر دیوارهای حصار آن در روی سطح زمین به ۵/۴ متر و ارتفاع آن به حدود ۷ متر می رسد.

هر چند که معماری داخلی قلعه تخریب شده، ولی می توان به آجرنمای تزئینی سردر ورودی و برج های آجرکاری شده دو طرف اشاره کرد که دارای انواع طرح های رجچینی، دندان موشی، هندسی، لوزی و چلیپایی است.

این نوع تزئین یادآور سبک معماری بکار رفته در برج های ارگ بم در استان کرمان توسط هنرمندان آن خطه است.

سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایرانشهر گفت: قلعه های مهم در جنوب سیستان و بلوچستان همواره شمار زیادی از مسافران و گردشگران را در مناسبت های مختلف و تعطیلات بویژه ایام نوروز به خود جذب می کند.

رحمان ریگی در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا اظهارداشت: قلعه ناصری ایرانشهر بعد از قلعه بمپور بزرگترین و مهمترین قلعه خشت و گلی در جنوب سیستان و بلوچستان محسوب می شود.

او گفت: با توجه به اسناد به جای مانده ناصر الدوله فرمانفرما که در سال ۱۲۵۸ هـ .ق حـاکم کـرمان و بلوچستان بود، پیشنهـاد ساخت این دژ نظامی بزرگ را در فهرج یا پهره (نام قدیم ایرانشهر) به ناصر الدین شاه قاجار داد که در سال ‎ ۱۲۶۴هجری شمسی به دستور ناصرالدین شاه قاجار توسط استاد «حسین معمارباشی کرمانی» ساخته شد.

سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایرانشهر گفت: کار ساخت این قلعه هفت سال به طول انجامید و از آن پس بنام قلعه ناصری یا ناصریه مشهور شد و مقر حکمرانی بلوچستان که تا آن سال قلعه کهن و عظیم بمپور بود به این قلعه انتقال یافت.

او گفت: این بنای تاریخی با مساحت هفت هزار و ۵۰۰ متر مربع شامل بخش های مختلف از جمله چهار حیاط مجزا و بیش از ۱۵۰ اتاق، حال بند، حوض خانه، انبار، اصطبل، حمام، سربازخانه و منطقه حاکم نشین است.

ریگی گفت: مصالح اصلی این قلعه از خشت، گل و آجر است و حصار آن مجموعا داری ۹ برج دیدبانی است که قطر دیوارهای حصار آن در روی سطح زمین به پنج متر و ارتفاع آن به حدود هفت متر می رسد.

او گفت: هم اینک برخی مکان‌های قلعه ناصری توسط افراد ناآگاه به میراث فرهنگی تخریب شده ولی می توان به آجر نمای تزئینی سردر ورودی و برج های آجر کاری شده دوطرف اشاره کرد که داری انواع طرح های رجچینی، دندان موشی، هندسی، لوزی، چلیپایی و غیره است.

سرپرست میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی ایرانشهر می گوید: این نوع تزئین یادآور سبک معماری بکاررفته در برج های ارگ بم در استان کرمان توسط هنرمندان آن خطه است.

او گفت: قلعه ناصری ایرانشهر در سال ۱۳۷۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و یکی از مکان‌های دیدنی و گردشگری جنوب سیستان و بلوچستان است که همه ساله مورد بازدید علاقه مندان به بناهای تاریخی قرار می‌گیرد.