نام حضرت علی (علیه‌السلام) در فرهنگ و اندیشه جمیع مسلمانان از فرق و مذاهب مختلفاسلامی، به‌عنوان نماد انسان کامل و مظهر دادگری، عدالت، جوانمردی، شجاعت، و … ستوده می‌شود. این نام در بین ایرانیان، خصوصاً شیعیان از نخستین نام‌هایی است که همواره در طول زندگی خود از آن مدد جسته و با آن برکت می‌یابند. از طرف دیگر به رغمآن‌که این امام بزرگوار از زمان پیامبر اکرم (ص) با اسامی و القاب گوناگون نامور گشت، هیچ‌گاه به یک نام بسنده نشد، لذا به فراخورموضوعات مختلف و جایگاه اجتماعی این امام همام در میان ادیان و ملل و مذاهب و فرقه‌های مختلف، آن اسامی و القاب و کنیه‌ها بر آنحضرت گذاشته و مشهور گردید.

پیامبر اکرم (ص) طبق روایتی می‌فرماید: در میان ایرانیان، اسم علی (علیه‌السلام) «نیروز» است. در این روایت از پیامبر (ص) نقلشده است که فرمودند: «برای علی (علیه‌السلام) نوزده نام است، پس ابن‌عباس گفت: «یا رسول الله از آن اسم‌ها به ما خبر بده که چههستند؟» پیامبر فرمود: اسم او نزد عرب، علی، است و نزد مادرش، حیدر؛ در کتاب تورات، الیا، یا ایلیا؛ در کتاب انجیل، بریا؛ در کتابزبور، قریا؛ در نزد رومیان، بظرسیا؛ نزد قوم فارس و ایرانیان، نیروز؛ نزد عجم، شمیا؛ نزد دیلمیان، فریقیا؛ نزد کرور، شیعیا؛ نزد مردمزنج، حیم؛ نزد کشور حبشه، تبیر؛ نزد ترک‌ها، حمیرا؛ نزد ارمنی‌ها، کرکر؛ نزد مؤمنین، سحاب؛ نزد کفّار، مرگ سرخ؛ نزد مسلمین، وعد؛ نزد منافقین، وعید، و نزد من پیامبر «طاهر مطهر» است. اوست جنب خدا، نفس خدا، و دست راست خدای عزوجل.»

با توجه به این روایت که نام حضرت علی (علیه‌السلام) در آن، به «نیروز»، بیان شده، شاید یک وجه عید نوروزی که شیعیان و خصوصاًایرانیان به آن توجه دارند، به همین جهت باشد. جالب آن‌که در یکی از کشور‌های منطقه بالکان، نوروز با بهانه نام مبارک حضرت علی (ع) جشن گرفته می‌شود.

سازمان یونسکو سنت نوروز را در سال ۲۰۰۹ برای هفت کشور و سپس در سال ۲۰۱۶ برای ۱۲ کشور ترکیه، جمهوری آذربایجان، عراق، ایران، تاجیکستان، هندوستان، پاکستان، ازبکستان، قرقیزیستان، ترکمنستان، افغانستان و قزاقستان به عنوان یک میراث معنویبه رسمیت شناخت، ولی با وجود آنکه نامی از کشور‌های حوزه بالکان در این سند ذکر نشده، مسلمانان منطقه بالکان نیز روز نخستفصل بهار را جشن گرفته و آن را «سلطان نوروز» می‌نامند.

نوروز در آلبانی

آلبانی یکی از کشور‌هایی است که برگزاری سنت نوروز برایش اهمیت ویژه‌ای دارد. دو قوم مسلمان آلبانیایی و سپس بوشنیاک هایمنطقه بالکان بیش از سایر اقوام ساکن این منطقه به آئین «سلطان نوروز» توجه نشان داده و در میان آن‌ها نیز فرق دوازده گانه علویاناز جمله فرق بکتاشیه، رفاعیه، قادریه و خلوتیه عموماً این روز را با شکوه خاصی جشن گرفته و پاس می‌دارند. سنت «سلطان نوروز» درمنطقه بالکان، نگرشی دوجانبه به نو شدن طبیعت و آغاز فصل بهار از یک سو و همچنین احترام به مقام امامت حضرت علی (ع) دیگردارد و پیروان طریقت‌های منطقه بالکان، این روز را نمادی از ولادت حضرت علی (ع) قلمداد و لذا این جشن را نه تنها یک جشن بلکه یکآئین دینی و مذهبی تلقی می‌کنند.

همچنین عده‌ای دیگر از مردم و مسئولین کشوری مانند رئیس جمهور آلبانی، رئیس مجلس، نخست وزیر و همچنین بعضی از سفرایکشور‌های خارجی در این کشور، برای عرض تبریک نزد «بابا رشاد بارذی» رئیس بکتاشیه می‌روند. بکتاشی‌ها گروهی از درویشان شیعه‌علوی هستند که در ترکیه، آلبانی و بالکان پراکنده‌اند و مانند دیگر فرقه‌های اهل طریقت علاقه‌ی خاصی به علی ابن ابی‌طالب، امام اولشیعیان دارند.

نحوه اجرای مراسم «سلطان نوروز»

بزرگترین و مجلل‌ترین مراسم سلطان نوروز در منطقه بالکان را در تیرانا پایتخت آلبانی در مرکز جهانی بکتاشیه با حضور رهبر اینطریقت که به وی «بابا» یا «ددِ» اطلاق می‌شود و با شرکت مقامات ارشد سیاسی و مذهبی و همچنین سفرای خارجی هر ساله شاهدهستیم. صبح روز ۲۲ مارس (دوم فروردین)، جمعیتی در حدود ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ نفر در باغ تکیه، جلوی در ورودی عبادتگاه که به آن «میدان» گفته می‌شود، جمع می‌شوند. در بین شرکت کنندگان نمایندگان مذاهب دیگر نیز حضور دارند. در آغاز برنامه، سرود ملی کشورنواخته می‌شود و به احترام کشته شدگان جنگ کوزوو، یک دقیقه سکوت اعلام می‌شود. پس از آن «بابا رشادی» که از سال ۱۹۹۶ رهبربکتاشی هاست، به همراه دراویش دیگر با خواندن سرود‌های خاص سلطان نوروز برنامه را آغاز می‌کند.

ترجمه‌ی شعر‌های سرود سلطان نوروز بدین شرح است:

«خوش آمدی، خوش آمدی سلطان نوروز

مرحبا مرحبا (سلام) سلطان نوروز

تا دور دست بنگر

ورق به ورق بخوان

و در هستی تعمق کن...

خوش آمدی، خوش آمدی سلطان نوروز

مرحبا مرحبا سلطان نوروز»

پس از سخنرانی و موعظه طولانی بابا رشادی، یکی دیگر از دراویش مهم شعر‌هایی از «نعیم فراشی» شاعر ملی آلبانی که بکتاشیبوده است را می‌خواند.

نعیم فراشی نه تنها به زبان آلبانیایی شعر می‌نوشته، بلکه به یونانی، ترکی و حتی به زبان فارسی نیز اشعاری سروده است. دیواناشعار فارسی نعیم فراشی در سال ۱۳۰۱ خورشیدی در استانبول منتشر شده که بیانگر تسلط او به زبان فارسی است.

مراسم سلطان نوروز با دیدار مردم - که صف طولانی تشکیل داده‌اند - با بابا رشادی و دیگر رهبران فرقه ادامه می‌یابد. زنان و مردان باهیجان به دیدار او می‌آیند و صورت، یا دست او را می‌بوسند و این دیدار ساعت‌ها به طول می‌انجامد. به هر فرد در موقع خروج، شیرینی «لقوم» (راحت الحلقوم) تعارف می‌شود.

در بین بازدیدکنندگان میهمان‌های رسمی نیز به چشم می‌خورند. نخست وزیر، رهبر اپوزیسیون، رؤسای ارتش، سفیران کشورهایگوناگون و رهبران مذاهب دیگر در بین این مهمانان ویژه دیده می‌شوند که از آن‌ها به صورت خاصی پذیرایی می‌شود. به این مهمانان بهجای لقوم، در استکان‌های کوچکی شیر تعارف می‌شود. این شیر با آئینی خاصی در صبح همان روز تقدیس شده است.

بابا رشادی در این‌باره می‌گوید: «مراسم تقدیس شیر، مراسمی است که با حضور خواص فرقه‌ی بکتاشی انجام می‌شود. اگر کسیعضو فرقه نباشد، اجازه شرکت در آن را ندارد. ما در این مراسم عبادت می‌کنیم و آیه‌های قرآن می‌خوانیم؛ و سپس شیر را که مایه‌یزندگی و هستی انسان است، می‌نوشیم. این شیر، یادآور شیر مادر امام علی (ع) است که او در کودکی نوشید و با آن بزرگشد.» سلطان نوروز بکتاشی‌ها اگر چه در طی سال‌های متمادی از طرف حکومت‌های گوناگون تحت فشار قرار داشته، ولی در صورت کلیحفظ شده است.

در خانه‌های‌شان مخفیانه جشن می‌گرفتند!

بابا رشادی که در زمان «انور خوجه» سال‌های زیادی را در زندان و اردوی کار گذرانده از خاطرات خود درباره علاقه‌ی مردم به این سنتدر آن روز‌ها می‌گوید: «در دوره‌ی کمونیستی خیلی‌ها از پیر و جوان مایل بودند از سنت‌های سلطان نوروز اطلاع پیدا کنند. من در آنزمان درویش شده بودم و مریدان پیش من می‌آمدند و در مورد مراسم و جشن‌ها می‌پرسیدند. تاریخ‌ها را به آن‌ها می‌گفتم و آن‌ها درخانه‌هاشان مخفیانه جشن می‌گرفتند. ولی آن وقت‌ها مرا بخاطر این مسائل خیلی تحت فشار قرار می‌دادند.

به این ترتیب برخی از سنت‌های مردمی سلطان نوروز فراموش شده اند؛ «عصمته پواتا»، یکی از بکتاشیان می‌گوید که امروزه سلطاننوروز را در خانه به شکل خاصی برگزار نمی‌کنند. آن‌ها فقط شیرینی‌هایی تهیه می‌کنند. علاوه بر آن در خانه‌ها ناهار مخصوص آمادهمی‌شود و میوه‌های فراوان روی میز قرار می‌گیرد.

«"کویتیم احمت آی» یکی از محب‌های (خواص) بکتاشی و از مسؤولان برگزار کننده‌ی جشن می‌گوید: «مراسم در خانه محب‌ها تاامروز اهمیت ویژه دارد، ما در روز‌های سلطان نوروز، یک سفره‌ی مخصوص می‌اندازیم. نان «بورک» و خوردنی‌های سبز که طبیعت دراین روز‌ها در دسترس‌مان می‌گذارد تهیه می‌کنیم. روی سفره میوه‌های گوناگون، فرآورده‌های شیر و شیرینی‌های مختلف می‌گذاریم. همچنین قرآن را باز کرده روی سفره قرار می‌دهیم. علاوه بر آن شمع روشن می‌کنیم و بعد قرآن می‌خوانیم. محب‌ها با هم سرود می‌خوانندو شربت می‌نوشند. معنی آن این است که آدم با یک نوع عشق معنوی مرتبط است.

این سفره تنها برای محب و خانواده او نیست بلکه هر کس دیگری از خویشاوندان و مؤمنین می‌تواند از آن سفره بهره ببرد. بعد ما بهدیدار همدیگر می‌رویم. به نظر می‌رسد نوروز بکتاشی‌ها پیش از آنکه جشن طبیعت و آغاز سال نو باشد، آئینی مذهبی است.

بابا رشادی رهبر بکتاشی‌ها، تغییر و تحولات این جشن را در طول تاریخ توضیح می‌دهد: «سلطان نوروز جشنی است که ۱۴۰۰ سالتاریخ دارد، اما احتمالاً این جشن حتی قدمتی بیش از این داشته و قبلاً به عنوان جشن بهار برگزار می‌شده است. این روز، روز آغاز بهاراست، روز زنده شدن طبیعت و روز بیداری گیاهان است و معنی آن این است که در این روز هر چیز که در زمستان در حال نابودی بودهزندگی دوباره را آغاز می‌کند و برای همین انسان‌ها آن را جشن می‌گرفتند. بعد‌ها روز تولد امام علی نیز در همین روز واقع و این دوجشن با هم آمیخته شدند. چون روز نوروز و بیداری طبیعت با تولد امام علی همزمان شد، بعد‌ها این روز به‌عنوان تولد امام علی (ع) نیزجشن گرفته شد.»

علاقه به حضرت علی (ع) در بالکان

پژوهشگر ارشد مسائل بالکان وحید پرست تاش در مصاحبه‌ای در این مورد گفته: با فروپاشی نظام کمونیستی انورخوجه در آلبانی ونظام شبه کمونیستی مارشال تیتو در یوگسلاوی و بازگشت مجدد آزادی‌های مذهبی در منطقه، در اوایل دهه ۹۰ میلادی مسلمانانمجدداً این فرصت را یافتند که به ترمیم و احیا سنت‌های خویش و برپایی مراسم و مناسک دینی و فرهنگی بپردازند و بار دیگر برگزاریسلطان نوروز احیا و رونق یافت، تا آنجا که امروزه بیست و دوم مارس در کشور آلبانی به‌عنوان یک روز تعطیل رسمی جشن گرفتهمی‌شود.

علویان منطقه بالکان مانند دیگر فرقه‌های طریقت علاقه خاصی به حضرت علی (ع) امام اول شیعیان دارند و اگر چه در دوران سلطهکمونیستی در منطقه بالکان و طی سال‌های متمادی امکان برگزاری رسمی مراسم سلطان نوروز را نداشتند، ولی این سنت تا امروز بهشکل کلی خود در میان آنان حفظ شده و تقریباً در تمام تکیه‌های بکتاشیه، نقش بندیه و برخی فرق دیگر در آلبانی، مقدونیه، کوزوو وبوسنی و هرزگوین با شکوه خاصی برگزار می‌شود، ولی هر یک در نحوه برگزاری مراسم سنت‌های خاص خود را اجرا می‌کنند.

فرقه علوی منطقه بالکان علاقه خود به ایران و بخصوص ادبیات عارفانه فارسی را در قالب فرهنگ‌های آئینی نیز حفظ کرده‌اند و باید گفتکه سنت سلطان نوروز در نمونه‌هایی از ادبیات منطقه بالکان نیز مشاهده می‌شود که مثال بارز آن را در دیوان اشعار نعیم فراشی (شاعر فارسی سرای آلبانیایی) که در سال ۱۳۰۱ خورشیدی در استانبول منتشر شده می‌بینیم.

منبع: مهر