دختران ۶ سال زودتر از پسران مکلف به روزه داری می‌شوند. زمانی که ۹ ساله هستند و جثه شان هنوز به خوبی رشد نکرده است. همین بنیه نه چندان قوی و ظریف بودن دختران تازه مکلف شده والدین را نگران می‌کند. بسیاری از آن‌ها این تصور را دارند که در روز‌های ماه مبارک رمضان بچه‌ها را روزه داری ضعیف می‌شوند و چونن بیشتر آن‌ها چربی اضافه‌ای در بدن ندارند شروع به عضله سوزی می‌کنند. اما این نگرانی‌ها محلی از اعراب ندارد.

دکتر طاهره همیز کارشناس مسائل تربیتی و استاد دانشگاه می‌گوید: خداوند توان روزه داری را به کودکان ۹ ساله داده است و این ما هستیم که باید با رفتار درست این تکلیف الهی را برای آن‌ها شیرین کنیم.

چطور کودکان تازه به سن تکلیف رسیده را به انجام مناسک دینی مثل نماز و روزه علاقه‌مند کنیم؟

علاقه‌مند کردن کودکان به مناسک دینی مقدمات بسیاری دارد که در اسلام روی آن‌ها تأکید شده است لذا بلافاصله بعد از سن تکلیف ما نمی‌توانیم کودک را به مناسک دینی علاقه‌مند کنیم. برخی از والدین دقیقاً زمانی که فرزندشان به سن تکلیف می‌رسد تازه می‌خواهند مناسک دینی را به فرزندشان آموزش دهند درحالی که سن تکلیف برای آموزش و انجام مناسک دینی بسیار دیر است.

طبق دستور اسلام، بهترین زمان برای علاقه‌مند کردن کودک به انجام مناسک دینی از ۳ سالگی است. امام باقر (ع) می‌فرمایند: «هنگامی که فرزند شما به سن ۳ سالگی رسید، او را تشویق کنید که ۷ مرتبه بگوید «لا اله الا الله» و او را رها کنید. همین که ۳ سال و ۷ ماه و ۲۰ روزش شد، از او بخواهید هفت مرتبه بگوید «محمد رسول الله». وقتی ۴ ساله شد، ۷ مرتبه صلوات بر پیامبر بفرستد، سپس او را آزاد بگذارید. در ۵ سالگی دست چپ و راست را یادش دهید و وقتی آن را شناخت او را در جهت قبله قرار داده، از او بخواهید سجده کند. سپس او را رها کنید. در پایان ۶ سالگی به او بگویید که نماز بگذارد و رکوع و سجود را به او یاد دهید. در پایان ۷ سالگی شستن دست و صورت را یادش دهید و به او بگویید که نماز بخواند. در پایان ۹ سالگی نماز و وضو یادش دهید.»

منظور از رها کردن کودک در این فاصله‌های زمانی چیست؟

مراد از رها کردن این است که به ذهن کودک فشار نیاورید و اینگونه نباشد که بعد از اینکه فرزندتان این اذکار را یادگرفت او را مجبور کنید که در جمع عمه و خاله و دایی و عمو آن‌ها را بگویید. در این حدیث اشاره دقیق به سن ۳ سال و ۷ ماه و ۲۰ روز شده است؛ یعنی امام باقر (ع) دقیقا یک تاریخ شاخصی را مطرح کرده‌اند. نکته دیگری که والدین برای علاقه‌مند کردن کودک به انجام مناسک دینی باید به آن توجه داشته باشند، نحوه آموزش است. والدین به خصوص مادر باید به گونه‌ای مناسک دینی را به فرزندشان آموزش دهند که برای کودک لذت‌بخش باشد و جنبه بازی و تفریح داشته باشد.

به‌هرحال روزه گرفتن عملی واجب است و دختر و پسر بعد از رسیدن به سن تکلیف باید روزه‌بگیرند، اما آیا واجب بودن این عمل به معنای این است که والدین باید فرزندشان را مجبور به روزه گرفتن و نمازخواندن کنند؟

ما یک غذای روح داریم و یک غذای جسم. چطور پدر و مادر‌ها برای غذای جسم کودکشان را مجبور می‌کنند که حتماً آن غذایی که برایش مفید است را بخورد و آن غذایی که برایش مضر است را نخورد، غذای روح هم اینگونه است. طبق سیره پیامبر (ص) و معصومین (ع) در بحث غذای روح مثل نماز، روزه و عبادات والدین باید با آموزش و فراهم کردن زمینه، کودکشان را علاقه‌مند به انجام مناسک دینی کنند.

خداوند در آیه ۲۵۵ سوره بقره می‌فرمایند: «در دین هیچ اجباری نیست و باید با عقل و اندیشه دین را پذیرفت. پس هر کس به طاغوت کفرورزد، هلاک می‌شود و هر کس به خدا ایمان آوَرَد، به یقین، به دستاویزی استوار، که آن را گسستن نیست، چنگ زده است.» بنابراین، اجبار کودک به خواندن نماز و روزه گرفتن کار بسیار غلطی است، اما فرزندی که به سن تکلیف رسیده و نماز نمی‌خواند و روزه نمی‌گیرد، محروم از برکات می‌شود لذا کاری که والدین باید انجام دهند این است که کودکشان را از محرومیت از برکات نماز و روزه حفظ کنند نه اینکه آن‌ها را مجبور به انجام مناسک دینی کنند.

والدین برای فرزندشان خوراک و پوشاک تهیه می‌کنند تا فرزندشان در رفاه باشد و در جامعه آبرویش حفظ شود، اما فرزندان ما باید در جامعه آفرینش، برزخ و قیامت هم آبرو داشته باشند؛ بنابراین والدین باید تدارکاتی را ببیند تا کودک با میل و رغبت مناسک دینی را انجام دهند.

اگر فرزند تازه به تکلیف رسیده از روزه گرفتن اجتناب کند، والدین چه واکنشی باید نشان دهند؟

تمام بچه‌ها بدون استثنا روزه گرفتن را دوست دارند. خیلی از بچه‌هایی که هنوز به سن تکلیف نرسیده‌اند به پدر و مادرشان اصرار می‌کنند که من هم می‌خواهم مثل شما سحر بیدار شوم و روزه بگیرم. روزه اولی‌ها هم معمولاً شوق و ذوق زیادی برای روزه گرفتن دارند، اما آن فرزند تازه به سن تکلیف رسیده‌ای که از روزه گرفتن اجتناب می‌کند، احتمالاً چند سال از سن تکلیف او گذشته است.

بچه‌هایی که ۴-۵ سال از بلوغشان گذشته و از روزه گرفتن اجتناب می‌کنند، یک علت و ناهنجاری پنهانی در درون آن‌ها وجود دارد که والدین و ترجیحاً یک کارشناس دینی باید رفتار نوجوان را واکاوی کند تا متوجه علت اجتناب نوجوان از انجام مناسک دینی شود و مشکل او را برطرف کند.

اگر دختر یا پسر تازه به سن تکلیف رسیده تمایلی به روزه گرفتن نشان نمی‌دهد، والدین باید با انجام یکسری کار‌ها روزه را آنقدر برای فرزندشان شیرین کنند که او تمایل به روزه گرفتن پیدا کند. یکی از کارها، تشویق لفظی به روزه گرفتن است مثلاً در جمع عمو، عمه، خاله و... اعلام کنید که فرزندتان امسال می‌خواهد روزه بگیرد. نکته دوم این است که مادر سعی کند غذای تازه و باب میل کودکش را برای افطار و سحر آماده کند و پدر خانواده هنگام بیدار کردن کودک برای سحر با بازی، کول کردن، قلقک دادن و... ماه رمضان را برای او لذت‌بخش کند. همچنین برای کودکتان داستان‌هایی از روزه گرفتن کسانی که در عسر و حرج هستند، تعریف کنید تا کودک برای روزه گرفتن انگیزه پیدا کند. کتاب سحرخیزان تنها یکی از کتاب‌های بسیار خوبی است که والدین می‌توانند برای کودکشان بخوانند. این کتاب درباره خاطرات بچه‌هایی است که در ماه رمضان به دلایل مختلف مثل بیماری پدر و مادر باید تنها سحری می‌خوردند و روزه می‌گرفتند. خواندن چنین داستان‌هایی موجب می‌شود تا کودک در مقایسه خود با کسانی که به سختی روزه می‌گیرند، انگیزه پیدا کند.

گاهی کودک و نوجوان برای روزه گرفتن مشکلی ندارد، اما کاهل نماز است و بدون نمازخواندن روزه می‌گیرد؛ در این صورت والدین چه برخوردی باید داشته باشند و چه رفتار‌هایی از سوی والدین تأثیر مخرب‌تری خواهد داشت؟

قهر، دعوا، تحقیر و بچه را محروم کردن از یکسری چیز‌ها برای وادار کردن به نماز خواندن و روزه گرفتن، تأثیر مخرب‌تری خواهد داشت. امر و نهی والدین به نماز خواندن فرزند مثل این است که بخواهید یک تکه پَر را از یک دیوار سه متری پرتاپ کنید! مسلماً پَر با پرتاپ حرکتی نخواهد داشت بلکه باید آن را با فوت کردن هدایت کرد تا بتواند بال بگیرد؛ کودک و نوجوانی هم که نماز نمی‌خواند اینگونه است، والدین باید مسیر درست برای هدایت او را پیدا کنند.

یکی از روش‌های مناسب برای تشویق و هدایت نوجوان به نماز خواندن، نامه نوشتن است. دقت کنید زیاده‌روی در نصحیت کردن و همچنین نصحیت در حضور دیگران اثر آن را از بین می‌برد، بنابراین برای اثربخشی نصحیت سعی کنید در خفا و به صورت غیر مستقیم مثل نامه نوشتن فرزندتان را موعظه کنید.

یکی دیگر از روش‌ها برای ایجاد انگیزه در فرزند برای نماز خواندن، انجام کار‌هایی مثل ملاقات با افراد قدرتمند دینی، بردن سر قبر شهدای بزرگ و آشنا کردن فرزند با بزرگانی مثل حاج قاسم سلیمانی است.

با توجه به اینکه امسال ماه رمضان بلافاصله بعد از ایام تعطیلات است و از طرف دیگر، بچه‌ها بعد از دو سال تحصیل مجازی اکنون باید به طور حضوری سر کلاس حاضر شوند، ممکن است شوق‌وذوق روزه گرفتن در بچه‌ها کمرنگ باشد، اما والدین چگونه می‌توانند روزه را برای روزه اولی‌ها لذت‌بخش‌تر و آسان‌تر کنند؟

سن تکلیف در دختران ۹ سال است، اما جثه و توان دختر ایرانی ۹ ساله با دختر عرب ۹ ساله متفاوت است. دختران ۹ ساله ایرانی معمولاً جثه خیلی ظریفی دارند و از این بابت والدین اغلب نگرانند که فرزندشان اصلاً توانایی گرفتن روزه را دارد یا نه، اما خداوند واقعاً کمک می‌کند و نیروی مضاعفی را به این بچه‌ها عنایت می‌فرماید. علاوه بر این، کمک والدین برای راحت‌تر روزه گرفتن فرزند روزه اولی‌شان بی‌تأثیر نیست لذا به فرزندتان سخت نگیرید و اجازه دهید بعد از مدرسه تا زمان افطار استراحت کند و تکالیفش را بعد از افطار انجام دهد. همچنین از تشویق کردن غافل نشوید. تشویق تأثیر فوق العاده‌ای در کودکان دارد. با تشویق مادی و معنوی سعی کنید شور و شوق روزه گرفتن را در فرزندتان زنده کنید.

اگر فرزندتان از اینکه هم باید به مدرسه برود و هم روزه بگیرد، احساس سختی می‌کند برای او توضیح دهید که ثواب روزه او از کسی که در آسایش و راحتی روزه می‌گیرد، هزار مرتبه بیشتر است. پیامبر گرامی اسلام (ص) می‌فرمایند: «هر چقدر انجام طاعات و اعمال خیر از نظر جسمانی یا روحی سنگین‌تر باشد، فضیلت و ثواب آن بیشتر است.»

منبع: ایرنا