یکی از حالت‌های مختلف سهم الارث پسران آن است که ورثه متوفی منحصر به یک یا چند پسر باشد که در این حالت، تمام ترکه به آن‌ها تعلق می‌گیرد، اما در صورتی که علاوه بر پسران، پدر و مادر متوفی نیز زنده باشند، سهم الارث هر یک از پدر و مادر متوفی، یک ششم بوده و سپس، مابقی میان فرزندان پسر تقسیم می‌شود؛ لذا حالت‌های مختلف ارث بردن پسر از پدر و مادر، بسته به تعداد پسران و نیز وجود پدر و مادر برای متوفی، متغیر است.

زمانی که شخصی فوت می‌کند، ورثه وی ممکن است اشخاص مختلف و متعددی را در طبقات و درجات ارث تشکیل دهند؛ اما زمانی که در طبقه‌ای نزدیک‌تر، ورثه‌ای برای متوفی پیدا شود، نوبت به وراثی که در طبقه دورتر است، نخواهد رسید؛ لذا اگر متوفیان، پدر و مادر و فرزندانی در طبقه اول ارث داشته باشند، نوبت به ارث بردن خواهر و برادر و نیز عمه و خاله و عمو و دایی نخواهد رسید.

اما سوال مهمی که ممکن است مطرح شود، آن است که اگر ورثه متوفی (یعنی پدر یا مادر)، شامل فرزندان پسر باشد، میزان ارث آن‌ها بر اساس قانون مدنی چقدر خواهد بود؟ البته برای پاسخ به این سوال، باید حالت‌های مختلفی را در نظر داشت؛ مثلا زمانی که ورثه منحصر به یک فرزند پسر یا چند فرزند پسر است و نیز حالتی که متوفی علاوه بر فرزند پسر، پدر یا مادر نیز دارد.

جایگاه پسر در طبقات ارث

بر اساس قانون مدنی، طبقات و درجات ارث به صورت دقیق و کامل ذکر گردیده است. البته طبقات و درجات مختلف ارث در قانون مدنی، بر اساس موازین شرعی و دین مبین اسلام است که قواعدی عادلانه و روشن در جهت تعیین ورثه و میزان سهم الارث آن‌ها مشخص نموده است.

لازم به ذکر است که ورثه متوفی بر اساس قانون مدنی به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: خویشاوندان نسبی (یعنی خویشاوندانی که بر اساس رابطه خونی با متوفی پیوند دارند؛ از قبیل پدر و مادر، خواهر و برادر و …) و خویشاوندان سببی (یعنی خویشاوندانی که بر اساس رابطه زوجیت با متوفی پیوند دارند؛ از قبیل زوج و زوجه).

همانطور که در مقاله ارث زوج و زوجه توضیح داده شد، در هر حالتی، اگر زوج یا زوجه متوفی در زمان فوت وی زنده باشد و نیز با عقد دائم به زوجیت دیگری درآمده باشد، می‌تواند از وی ارث ببرد. ارث زن از شوهر، در حالتی که شوهر فرزند داشته باشد، به میزان یک هشتم است و اگر شوهر فرزند نداشته باشد، ارث زوجه یک چهارم ترکه است. سهم الارث شوهر از همسر خود نیز بسته به فرزند داشتن یا نداشتن زوجه، بین یک چهارم و یک دوم، در نوسان است.

علاوه بر ارث خویشاوندان سببی یعنی زوج و زوجه، در قانون مدنی طبقات و درجات خویشاوندان نسبی نیز به صورت دقیق تعریف شده است که بر اساس آن، جایگاه فرزند پسر در طبقات ارث نیز تعیین شده است. نکته قابل توجهی که وجود دارد، آن است که در صورت وجود وراث در طبقه نزدیک‌تر، وراث در طبقات بعدی ارث نخواهند برد. بر اساس قانون مدنی، طبقات و درجات ارث در خویشاوندان نسبی عبارت است از:

طبقه اول ارث

پدر و مادر متوفی، اولاد متوفی (فرزندان)، اولادِ اولاد متوفی و هر چه پایین‌تر رود، (نوه‌ها و حتی نتیجه‌های متوفی).

طبقه دوم ارث

اجداد متوفی و هر چه بالا‌تر برود؛ (پدر بزرگ و مادر بزرگ متوفی)، برادر و خواهر متوفی و اولاد ایشان تا هر چقدر پایین‌تر برود.

طبقه سوم ارث

عمه‌ها، عمو‌ها، خاله‌ها و دایی‌های متوفی و نیز فرزندان آن‌ها تا هر اندازه که پایین‌تر بروند.

همانطور که ملاحظه می‌شود، جایگاه پسر در طبقات ارث، جایگاه طبقه اول است. به این معنا که اگر متوفی فرزند پسر داشته باشد، این فرزندان بر سایر ورثه مقدم هستند و وراث طبقات بعدی ارث از جمله پدر بزرگ و مادر بزرگ متوفی، خواهر و برادران متوفی و نیز عمه‌ها و خاله‌ها و دایی‌های متوفی ارث نخواهند برد.

حالت‌های مختلف سهم الارث پسران

حالت اول؛ انحصار ورثه متوفی به یک یا چند پسر

یکی از حالت‌های مختلف ارث بردن پسر از پدر و مادر، این است که متوفی صرفا یک یا چند پسر داشته باشد. در این حالت، متوفی در میان طبقه اول ارث، ورثه دیگری ندارد. یعنی اینکه قبلا پدر و مادر متوفی نیز فوت کرده اند. تکلیف این حالت، در ماده ۹۰۷ قانون مدنی ذکر شده است که بر اساس آن: «اگر فرزند، منحصر به یکی باشد، خواه پسر، خواه دختر، تمام ترکه به او می‌رسد. اگر اولاد متعدد باشند، ولی تمام پسر یا تمام دختر، ترکه بین آن‌ها بالسویه تقسیم می‌شود».

بر این اساس، اگر تمامی وراث متوفی صرفا یک فرزند پسر باشد، تمامی ترکه متوفی به وی خواهد رسید و اگر متوفی چند فرزند پسر داشته باشد، تمامی ترکه به صورت مساوی میان آن‌ها تقسیم می‌شود. البته باید به این نکته نیز توجه داشت که اگر متوفی، زوج یا زوجه داشته باشد، ابتدا سهم الارث به وی تعلق گرفته و باقی مانده ترکه، به فرزند یا فرزندان پسر تعلق خواهد گرفت.

حالت دوم؛ وراث متوفی شامل فرزند پسر به علاوه پدر و مادر متوفی باشند

در این حالت، متوفی علاوه بر اینکه پدر و مادر دارد، فرزند پسر نیز دارد. در این حالت، هر کدام از پدر و همچنین مادر متوفی، به میزان یک ششم (روی هم رفته دو ششم یا یک سوم از کل ترکه متوفی) را به ارث می‌برند. سپس، میزان باقی مانده ارث متوفی به فرزند پسر می‌رسد؛ لذا ارث بردن پسر از پدر و مادر، در حالتی که پدر یا مادر متوفی نیز در قید حیات هستند، به میزان دو سوم خواهد بود.

البته مورد ذکر شده، حالتی است که متوفی زوج یا زوجه‌ای نداشته باشد، اما اگر متوفی علاوه بر والدین و فرزند پسر، همسری نیز داشته باشد، همسر وی نیز سهم الارث خود را خواهد گرفت (میزان ارث زوج و زوجه را در قسمت‌های قبل ذکر کردیم) و سپس، نوبت به تقسیم ارث میان والدین و فرزند پسر خواهد رسید که جزییات این موضوع در مقاله تقسیم ارث پدر و مصادیق آن نیز ذکر شده است.

حالت سوم؛ وراث متوفی شامل فرزندان پسر به علاوه پدر و مادر متوفی باشند

اگر متوفی، چند فرزند پسر نیز داشته باشد، فرزندان پسر، باقی مانده ترکه متوفی (یعنی دو سوم ترکه) را به خود اختصاص خواهند داد و از آن جهت که سهم الارث هر یک از پسر‌ها با دیگران مساوی است، میزان دو سوم به صورت مساوی میان آن‌ها تقسیم خواهد شد.

بررسی یک استثنا در سهم الارث پسران

در ماده ۹۱۰ قانون مدنی بیان شده است که اگر متوفی، فرزند داشته باشد، دیگر نوه‌های وی ارث نمی‌برند؛ چرا که فرزند، به متوفی نزدیک‌تر است تا نوه و یا نتیجه. اما در ماده ۹۱۱ قانون مدنی پیش بینی شده است که اگر متوفی فرزند نداشته باشد، اولادِ اولاد (نوه‌ها) جانشین یا قائم مقام آن‌ها می‌شوند و به عبارت دیگر، جزو ورثه طبقه اول محسوب می‌شوند و می‌توانند به همراه پدر و مادر متوفی، از سهم الارث پدربزرگ یا مادربزرگ خود بهره‌مند شوند.

البته نکته مهمی که در خصوص این استثناء وجود دارد، آن است که بر اساس ماده مذکور، هر یک از نوه‌ها، سهم الارث کسی را می‌برند که از طریق او، به میت می‌رسند؛ لذا سهم الارث نوه‌ها از پدر بزرگ و مادر بزرگ، مطابق با جنسیت پدر یا مادر فوت شده شان است، نه بر اساس جنسیت خودشان.

منبع: میزان