احسان مصطفوی، اپیدمیولوژیست، استاد تمام اپیدمیولوژی، عضو هیئت علمی انستیتو پاستور ایران و رئیس مرکز تحقیقات بیماری های نوپدید و بازپدید انستیتو پاستور ایران به سوالات خبرنگار باشگاه خبرنگاران جوان درباره وضعیت پاندمی کرونا در ایران و پایان کرونا در ایران و جهان پاسخ داد.

آنچه از شروع پاندمی در جهان و ایران گذشت

رئیس مرکز تحقیقات بیماری های نوپدید و بازپدید انستیتو پاستور ایران گفت: با گذشت بیش از دو سال از شروع پاندمی کووید ۱۹، هنوز سرنوشت این بیماری چندان برای ما روشن نیست. این بیماری، تاکنون باعث مرگ بیش از ۶ میلیون نفر در سراسر جهان شده است؛ اگر چه پیش بینی شده آمار واقعی مرگ و میر حدود ۳ برابر آمار رسمی اعلام شده باشد. در این مدت، واکسن‌های بی خطر با اثربخشی بالا در برابر این ویروس تولید شده اند، روش‌های انتقال ویروس و بیماری زایی آن بهتر شناخته شده و درمان‌های موثرتری برای آن ارائه شده که این موضوعات باعث کنترل بهتر بیماری در گذر زمان شده است. درصد قابل توجهی از جامعه جهانی حداقل یک بار به این بیماری مبتلا شده اند و حدود ۶۵ درصد مردم دنیا، حداقل یک دوز واکسن کرونا و حدود ۲۵ درصد آن‌ها حداقل سه نوبت واکسن را دریافت کرده اند. این در حالی است که توزیع واکسن ناعادلانه بوده و در کشور‌های با سطح درآمد پایین، فقط حدود ۱۵ درصد افراد، حداقل یک دوز واکسن را دریافت کرده اند.

احسان مصطفوی گفت: در این بین، تفاوت در زمان ورود ویروس به کشورها، نحوه پاسخ دولت‌ها و مردم کشور‌ها به پاندمی، میزان ابتلای مردم کشور‌ها به بیماری در موج‌های مختلف اپیدمی و با واریانت‌های مختلف، نوع و میزان پوشش واکسن‌های اصلی و یادآور استفاده شده، باعث شده است که زمان و شدت درگیری کشور‌ها با پیک‌های اپیدمی متفاوت از یکدیگر باشد. با این وجود، تعداد موارد ابتلا و مرگ ناشی از کووید ۱۹ در هفته‌های اخیر در اکثر کشور‌ها و مناطق دنیا به کمترین مقدار خود از شروع پاندمی رسیده است و فقط تعداد معدودی از کشورها، مرگ‌های ناشی از کرونا را همچنان روزانه گزارش می‌کنند. با این وجود، در روز‌های اخیر در کشور‌هایی نظیر آمریکا، کانادا، آلمان، روسیه و تایوان حدود ۱۰۰ مورد مرگ ناشی از کووید ۱۹ در هر روز گزارش شده است.

این اپیدمیولوژیست گفت: در ایران نیز اگر چه حدود ۷۶ درصد جمعیت ایران حداقل یک دوز واکسن کرونا دریافت کرده اند، اما همچنان حدود ۱۴ میلیون نفر از جمعیت هدف بالای ۵ سال، هنوز یک دوز واکسن خود را نیز دریافت نکرده اند. تزریق دوز یادآور اول (نوبت سوم واکسن) نیز فقط برای حدود ۳۳ درصد افراد انجام شده است. در حال حاضر در ایران هم میزان گزارش شده ابتلا، بستری و مرگ ناشی از کووید ۱۹ بعد از سپری شدن ۶ پیک اپیدمی، به پایین‌ترین سطح خود رسیده است. کاهش فعلی موارد بستری و مرگ، احتمالا ناشی از عوامل مختلفی نظیر ابتلای درصد بالایی از جامعه به بیماری، مخصوصا در دو پیک اپیدمی در تابستان و زمستان سال گذشته، تزریق دیرهنگام‌تر واکسن (که فاصله بین تزریق واکسن و پیک ششم اپیدمی در زمستان سال گذشته را کوتاه کرد)، پوشش خوب واکسن در کشور (مخصوصا در پاییز سال گذشته)، تاثیر ایمنی هیبرید (ناشی از تزریق واکسن و ابتلای طبیعی به بیماری)، در عین حال میانگین سنی کمتر و درصد بیماری‌های زمینه‌ای پایین‌تر (نسبت به کشور‌های توسعه یافته)، می‌تواند باشد.

آیا به پایان پاندمی کووید ۱۹ نزدیک شده ایم؟

 عضو هیئت علمی انستیتو پاستور ایران گفت: سوالی که با کاهش موارد ابتلا و بستری در هفته‌های اخیر بیشتر از پیش مطرح می‌شود، این است که چه زمانی نهایتا به پایان این پاندمی می‌رسیم؟ واقعیت آن است که در خصوص کووید۱۹، ظهور واریانت‌های زیادی که در زمانی کوتاه غالب می‌شدند، از بین رفتن آنتی بادی بعد از یک مدت نسبتا کوتاه و واکسن گریزی بعضی از واریانت ها که می‌توانستند تا حدی از دفاعی که در برابر اشکال قبلی ویروس به وجود آمده بود، فرار کنند؛ اتفاقاتی بودند که زیاد مورد پیش بینی قرار نگرفته بودند و از این رو، در مورد آینده این بیماری هم باید همچنان با احتیاط بیشتری صحبت کرد.

استاد تمام اپیدمیولوژی گفت: اطلاع درست از دو موضوع مهم در تعیین این که آیا به پایان پاندمی و فاز اپیدمی نزدیک شده ایم یا نه، تعیین کننده است؛ اولین مورد این است که ایمنی ناشی از واکسیناسیون و یا ایمنی هیبرید، چه مدت جامعه را مخصوصا در برابر ابتلا به فرم‌های شدید و مرگ ناشی از ابتلا به کووید ۱۹ محافظت می‌کند. دوم این که ویروس عامل کووید ۱۹ با چه سرعتی می‌تواند همچنان تکامل پیدا کند و واریانت‌های جدید احتمالی چه قابلیت‌هایی خواهند داشت. واریانت‌هایی از ویروس که در دو سال گذشته در دنیا غالب شده اند، بعضی قابلیت انتقال بیشتری از واریانت اولیه ووهان داشتند. تعدادی از آن‌ها قدرت بیشتری برای ایجاد بیماری شدید و مرگ کسب کرده بودند. بعضی درجه‌ای از فرار ایمنی را نمایش دادند و نهایتا واریانت فعلی (امیکرون) توانایی زیادی در ایجاد عفونت مجدد به اشکال خفیف‌تر بیماری را دارا بوده است.

مصطفوی گفت: در هر حال، انتظار این است که این بیماری از سطح اپیدمی فعلی به سطح اندمیک برسد. به این معنی که سطح بالای ایمنی کسب شده در جامعه، تکثیر و گردش ویروس را متعادل کند و منجر به سطح پایدار عفونت شود. برای رسیدن به پایان فاز اپیدمی و ورود به فاز اندمیک (بومی) بیماری باید دو اصل اساسی اتفاق بیفتد. اول آن که سطح ایمنی بالایی در جامعه (طبیعی یا اکتسابی) ایجاد شود و دوم آن که واریانت جدیدی از ویروس که قادر به نقض نسبی و فرار از دفاع ایمنی باشد تکامل پیدا نکند. پایان فاز اپیدمی به این شکل، پیش بینی خوشبینانه محتملی است که در حال حاضر توسط بعضی از دانشمندان حمایت می‌شود. اگرچه شواهدی از رسیدن به سطح اندمیک بیماری در بعضی از مناطق دنیا دیده می‌شود؛ اما هنوز نیاز به گذشت زمان و بررسی بیشتر روند اپیدمی است تا بتوان قضاوت صحیح تری ارائه کرد.

به گفته این مقام مسئول و کارشناس موضوعی که در این جا مطرح می‌شود این است که آیا رسیدن به سطح اندمیک بیماری، می‌تواند همچنان شامل رخداد پیک‌های فرم‌های شدید بیماری در هر سال باشد؟ آیا در چنین شرایطی باز هم واریانت‌های جدید ویروس که قادر به نقض نسبی دفاع ایمنی هستند، ممکن است به وجود بیایند و آیا این واریانت‌های جدید می‌توانند از محافظتی که واکسن‌ها در برابر بستری شدن در بیمارستان و مرگ ایجاد کرده اند، فرار کنند؟

سرانجام بیماری چه خواهد بود؟

مصطفوی گفت: آن چه مشخص است کووید ۱۹ به زودی پایان نخواهد یافت؛ اما این بیماری در کشور‌های با سطح بالای واکسیناسیون، ممکن است در مراحل آخر رسیدن به سطح اندمیک باشد. باید توجه داشت که در سطح اندمیک بیماری هم باید انتظار نوسانات منظم و تکرار شونده، مانند نوسانات فصلی که در مورد آنفلوانزا هم دیده می‌شود را داشت. در عین حال، با گردش ویروس در جامعه در فصول سرد، عفونت همزمان با سایر ویروس‌های تنفسی می‌تواند یک چالش احتمالی باشد و مشکل کووید طولانی مدت (Long COVID)، متعاقب موارد ملایم و بدون علامت کووید را هم باید همچنان مد نظر داشت.

به گفته رئیس مرکز تحقیقات بیماری های نوپدید و بازپدید انستیتو پاستور ایران کشور‌هایی که سطح پوشش واکسیناسیون پایینی داشته اند که اغلب کشور‌های با سطح درآمد پایین هستند؛ غالبا به دلیل سطح پایین بهداشتی و درمانی، نظام مراقبت مناسبی را برای تشخیص و گزارش درست موارد بیماری ندارند و در نتیجه بر اساس موارد گزارش شده از این کشورها، نمی‌توان قضاوت درستی از روند بیماری در آن‌ها ارائه کرد. با این وجود، محتمل است که واریانت‌های بعدی ویروس، در این کشورها، شانس بیشتری برای تکامل و تکثیر اولیه داشته باشند.

مردم کشورمان باید در ادامه مسیر این پاندمی چه کنند؟

این اپیدمیولوژیست گفت: واقعیت آن است که سطح پوشش نوبت سوم واکسن در کشور ما، برخلاف پوشش واکسن در نوبت‌های اول و دوم، مناسب نبوده است و اطلاعات کافی در مورد وضعیت واکسیناسیون گروه‌های پر خطر و محل‌های پرخطر هم در دسترس نیست. در حال حاضر پیشنهاد می‌شود افرادی که هنوز برای تزریق نوبت‌های واکسن خود مراجعه نکرده اند، به مراکز واکسیناسیون مراجعه کنند. هنوز حدود ۲۰ درصد گروه هدف در کشور، نوبت اول واکسن خود را دریافت نکرده اند. حدود ۸ درصد از افرادی که نوبت اول را دریافت کرده اند، هنوز نوبت دوم را تزریق نکرده اند و حدود دو سوم افراد واجد شرایط، دوز سوم خود را هنوز دریافت نکرده اند. در گروه سنی بالای ۱۲ سال حدود ۸۳ درصد جمعیت حداقل دو دوز واکسن را دریافت کردند. در گروه سنی ۵ تا ۱۲ سال حدود ۲۴ درصد اولین دوز و ۱۱ درصد دوز دوم را دریافت کرده اند. در مورد واکسن یادآور نوبت دوم هم، رده سنی بالای ۷۰ سال و افرادی که بیماری زمینه‌ای دارند در اولویت واکسیناسیون کشوری هستند.

مصطفوی گفت: در حال حاضر انتظار است با همراهی مردم بتوانیم برای تکمیل پوشش واکسیناسیون رده‌های مختلف سنی و مخصوصا کودکان زیر ۱۲ سال اقدام کنیم و درصد پوشش واکسن‌های یادآور را هم به حد قابل قبول تری ارتقا دهیم. در مورد تعمیم نوبت دوم واکسن یادآور به سایر افراد و گروه‌های سنی، لازم است شرایط اپیدمی در کشور و جهان توسط مراجع تصمیم گیر در این رابطه به طور مرتب رصد و پایش شود.

برنامه ریزی‌ دولت‌ها و سازمان‌های بین المللی بهداشتی برای آینده باید چگونه باشد؟

عضو هیئت علمی انستیتو پاستور ایران گفت: اگرچه هنوز به طور قطع نمی‌دانیم که با کاهش سطح ایمنی جامعه و ادامه تکامل و تغییر ویروس، آیا مجددا ابتلا به فرم‌های شدید بیماری خواهیم داشت یا نه؛ اما ممکن است که با کاهش سطح ایمنی در طول زمان، نیاز به تزریق واکسن‌های یادآور و توسعه واکسن‌های جدید داشته باشیم. باید در نظر داشت که در صورتی که بیماری به سطح اندمیک برسد، باز هم احتمالا نیاز به انجام واکسیناسیون دوره‌ای مخصوصا برای گروه‌های پرخطر خواهد بود و در نتیجه باید از الان برای تامین واکسن برای تعداد زیادی از افراد (مانند واکسن آنفلوانزا) برنامه ریزی لازم را انجام داد. در این میان باید بر روی استقبال مردم از واکسیناسیون نیز به طور مشخص کار کرد و شاید در اختیار گذاشتن واکسن‌های مختلف در این خصوص بتواند انگیزه افراد را برای واکسیناسیون بیشتر کند. در نتیجه آمادگی کشور‌ها و جامعه جهانی برای توسعه و تامین چنین واکسن‌هایی باید همچنان ادامه داشته باشد.

به گفته مصطفوی به نظر می‌رسد در مورد افرادی که در کشورها، با وجود تبلیغات فراوان انجام شده، اصلا هیچ واکسنی دریافت نکرده اند، برنامه کشور‌ها و جامعه جهانی مشخص‌تر و دقیق تر باشد. این گروه عملا با عدم تزریق واکسن در موعد مقرر، سلامت بقیه جامعه را نیز با مخاطره مواجه کرده اند. یافتن راه حلی برای این مشکل، در کنترل سایر اپیدمی یا پاندمی‌های بعدی نیز می‌تواند بسیار مهم و راهگشا باشد.

این استاد تمام اپیدمیولوژی گفت: بررسی مداوم سطح ایمنی جامعه با انجام مطالعات ایمنی شناسی برای بررسی سطح ایمنی سلولی و هومورال افراد، بررسی واریانت‌های در گردش و میزان واکسن گریزی آن‌ها و پی گیری سیاست افزایش پوشش واکسیناسیون در جامعه، مخصوصا در مورد گروه‌های پرخطر، باید همچنان به طور جدی توسط سیاست‌گذاران بهداشتی و اجرایی و مراکز تحقیقاتی کشور‌ها دنبال شود.

مصطفوی گفت: آنچه مسلم است این است که در گذر زمان، با تحولاتی که اتفاق می‌افتد و سطح اپیدمی و میزان درگیری جامعه هم تغییر می‌کند، باید مدیران و متولیان بهداشتی، تغییراتی در شیوه نامه‌هایی که در ابتدای پاندمی و متناسب با آن شرایط تدوین شده بودند، ایجاد کنند. مسئولین امر نباید این اطمینان را به مردم بدهند که با فروکش کردن فعلی موارد بیماری و مرگ، همه چیز عادی شده است؛ در عین حال باید در بعضی از محدودیت‌های وضع شده تغییرات متناسبی ایجاد کرد.

به گفته این مقام سیاست‌گذاران بهداشتی کشور‌ها باید خود را برای هر دو سناریوی اندمیک شدن بیماری و یا تکرار پیک‌های اپیدمی آماده کنند تا بتوانند پاسخ متناسب با شرایط پیش رو ارائه کنند. کووید ۱۹ نشان داد که کشور‌ها و سازمان‌های بین المللی باید بیش از پیش به تقویت زیرساخت‌های بهداشتی و ارتقای بهداشت عمومی اهتمام بورزند. باید از درس آموخته‌های پاندمی کووید ۱۹ برای مدیریت بهتر آینده این بیماری و آمادگی برای پاندمی‌های مشابه در آینده بهره کافی برد.