یک‌بار دیگر درهای آسمان گشوده می‌شود؛ اینک، فرصتی پیش روی اهل ایمان است تا «سنگ سراچه دل» را با آب دیده بشویند. روز عرفه، روز شناخت است؛ این‌که خود را بشناسی و خدایت را و نسبتی که بین تو و او برقرار است؛ این‌که بدانی بنده‌ای هستی که هیچ نداری از خودت و آن‌چه هست، همه کرامت است و بخشش او و زمزمه کنی: «أَتْمَمْتَ عَلَی سَوابِغَ الْإِنْعامِ، وَرَبَّیتَنِی زائِداً فِی کلِّ عامٍ، حَتَّی إِذَا اکتَمَلَتْ فِطْرَتِی وَاعْتَدَلَتْ مِرَّتِ»؛ بار خدایا، نعمت‌های کاملت را بر من تمام کردی، هر سال با افزودن بر وجودم، مرا پرورش دادی تا آفرینش من کامل شد و تاب و توانم به حدّ اعتدال رسید.

عرفه فرصتی است برای خواستن، از که؟ از آن‌که جز او کسی قادر به برآوردن حاجت نیست؛ او که در خلقت خلایق، شریکی ندارد و «لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُوًا أَحَدٌ» است. اینک، امروز، بر دروازه استجابت دعا ایستادن، مبارکتان باد؛ لحظه‌ها، لحظه‌های نزدیکی آسمان به زمین است، سرشک‌های داغ بر دیده‌ها روان و قلب‌ها لرزان از خضوع و خشوع؛ جان و زبان همان را می‌طلبند که حجت خدا، سیدالشهدا، حسین بن علی(ع) می‌طلبید: « اللّهُمَّ اکشِفْ کرْبَتِی، وَاسْتُرْ عَوْرَتِی، وَاغْفِرْ لِی خَطِیئَتِی، وَاخْسَأْ شَیطانِی، وَفُک رِهانِی، وَاجْعَلْ لِی یا إِلهِی الدَّرَجَةَ الْعُلْیا فِی الْآخِرَةِ وَالْأُولی»؛ ای پروردگار من! گرفتاری‌ام را برطرف کن، زشتی‌هایم را بپوشان، از خطایم درگذر و بدهکاری‌هایم را ادا فرما و معبودا! مرا در این جهان و در سرای باقی، درجه‌ای بالاتر و برتر عطا کن. از مدت‌ها قبل درصدد بودم که به مناسبت چنین روزی، با آیت‌ا... سیداحمد حسینی خراسانی، عضو فقهای شورای نگهبان درباره روز عرفه و ویژگی‌های آن صحبت کنم. انگار مقدّر بود که چنین گفت‌وگویی، زمانی به انجام برسد که ایشان در سفر حج است. آیت‌ا... حسینی خراسانی، مانند همیشه، بزرگوارانه خواسته مرا اجابت کرد و پرسش‌های این گفت‌وگو را هنگامی پاسخ گفت که از مدینه منوره به سمت میقات مسجد شجره در حرکت بود تا لباس احرام بپوشد. آن‌چه در پی می‌آید، مشروح این مصاحبه است.

روز عرفه را روز دعا و نیایش نامیده‌اند. فلسفه این نام‌گذاری چیست؟ چه تفاوتی میان دعا در روز عرفه با دعا در دیگر ایام سال وجود دارد؟

ماه ذی‌الحجه هم از ماه‌های حرام است و هم از ماه‌های حج. دهه نخست این ماه مبارک که سه روز بزرگ عید قربان، عید عرفه و روز «تَرویه» را شامل می‌شود، از «ایام معلومات» و مهیّا برای اعمال خیر و عبادت و بندگی خداست. چقدر خوب است که ما این فرصت‌های نورانی را پیش از فرارسیدن زمان آن‌ها بشناسیم تا بتوانیم با آمادگی بیشتر و بهتر به آن ورود کنیم. یکی از روزهایی که واقعاً لازم است مؤمنان با آمادگی کافی و شور و حال مناسب وارد آن شوند و اعمال مربوط به آن را، به امید قبولی در پیشگاه حق‌تعالی، انجام دهند، روز پرشرافت عرفه در ماه ذی‌الحجه است که برخی آن را با نام «عید عرفه» می‌شناسند. امام صادق(ع) درباره این روز بزرگ و مبارک می‌فرماید: «عِیدٌ مِنْ أَعْیَادِ اَلْمُسْلِمِینَ وَ یَوْمُ دُعَاءٍ وَ مَسْأَلَةٍ»(وسایل شیعه، ج 1 ، ص 462)؛ روز عرفه، یکی از اعیاد مسلمانان و روز دعا و عرض درخواست به درگاه پروردگار متعال است. از ویژگی‌های مهم این روز که آن را نسبت به 365 روز دیگر سال، خاص و برجسته می‌کند و مثل و مانندی در میان دیگر ایام ندارد، سفارش فراوان به دعا در این روز بزرگ است. این فضیلت مهم، در روایات و احادیث ائمه معصومین(ع) انعکاس کاملی دارد. روایتی داریم که می‌فرماید اگر کسی در ماه مبارک رمضان که ماه استغفار و توبه است، به هر دلیل، این سعادت را پیدا نکرد که استفاده و بهره لازم را ببرد، فقط در دو حالت فرصت جبران پیدا خواهد کرد؛ نخست این‌که خداوند به او توفیقِ درکِ ماهِ رمضانِ بعدی را بدهد و دوم این‌که موفق به درک اعمال روز عرفه شود.

مهم‌ترین و اصلی‌ترین عبادت توصیه شده در روز عرفه چیست؟

مهم‌ترین و اصلی‌ترین عمل در روز عرفه، دعاکردن است. در روایات معصومین(ع) به حدی درباره دعاکردن در این روز تأکید شده که حتی بعضی از حضرات فرموده‌اند: اگرچه یکی از اعمال مستحب این روز، روزه گرفتن است، اما اگر گرفتن روزه مستحبی در روز عرفه، باعث ضعف جسمانی مؤمنان و کاسته شدن از نشاط دعای آن‌ها می‌شود، بهتر است روزه نگیرند و به دعا بپردازند، چرا که درک فضیلت نیایش در روز عرفه، بر ثواب روزه گرفتن در این روز، رجحان دارد. به همین دلیل گفته‌اند در صورتی که امکان ابتلای ضعف دارید، از فضیلت روزه درگذرید تا فضیلت و ثواب نیایش و دعا را درک کنید و از آن بهره‌مند شوید.

در این روز شریف، چنان‌که در روایات معصومین(ع) مندرج است و جناب سید بن طاووس در کتاب «اقبال الاعمال» نقل کرده، رسول‌خدا(ص) و همه ائمه طاهرین(ع) به دعا و نیایش مشغول می‌شدند؛ به همین دلیل، وقتی به منابع روایی رجوع می‌کنید، می‌بینید که برای روز عرفه، از پیامبر اکرم(ص) و بیشتر امامان(ع)، دعا و نیایش خاص نقل شده‌است؛ از امیرمؤمنان(ع)، از امام مجتبی(ع) و دیگر بزرگواران. اما همان‌طور که مستحضر هستید، در میان دعاهای نقل شده برای این روز، دعای حضرت سیدالشهدا، امام حسین(ع) از شهرت، طراوت، جامعیت و جذابیت ویژه‌ای برخوردار است.

در آموزه‌های اهل‌بیت(ع) دعا به طور عام و دعای روز عرفه به طور خاص، باید چه ویژگی‌هایی را داشته‌ باشد تا مشمول اجابت پروردگار قرار گیرد؟

دعای عرفه فرصتی است برای خواستن و حاجت طلبیدن از پروردگار. یادمان باشد که در رأس همه حوائج، فرج آقا امام زمان(عج) را طلب کنیم که آن، به واقع فرج و نجات بشریت از وضع ناگوار فعلی است. شایسته است مؤمنان، هنگام دعا در این روز مبارک، برای رفع مشکلات مسلمانان همه عالم دعا کنند و رفع گرفتاری‌های آنان، به ویژه مردم مسلمان کشورمان را از پروردگار بخواهند. ائمه معصومین(ع)، اصحاب و شاگردان خود را به نیایش و دعای خاضعانه در این روز سفارش می‌کردند و آن‌ها نیز، دقت و اهتمام فراوانی به این مسئله داشتند. در حالات دو نفر از برجسته‌ترین پیروان مکتب اهل‌بیت(ع)، به نام‌های عبدا... بن جندب و معاویه بن وهب داریم که آن‌ها را عصر روز عرفه، در حالی که هنگام دعا به شدت می‌گریستند، مشاهده کردند.

شدت گریه کردن این دو آن‌قدر بود که چشمانشان سرخ و پیراهنشان از قطرات اشک، تَر شده‌بود. برخی کنجکاو شدند که این دو، از پروردگار چه چیزی طلب می‌کنند؟ آیا آن‌چه می‌طلبند آن‌قدر بزرگ هست که ارزش چنین نیایش خاضعانه و متواضعانه‌ای را داشته‌باشد؟ وقتی از این دو بزرگوار پرسیدند، پاسخ شنیدند که ما در تمام این مدت، فقط برای دیگران دعا می‌کردیم و نه برای خودمان؛ امامان ما، امام باقر و امام صادق علیهما‌السلام به ما آموخته‌اند که دعاکردن در حق دیگران، قطعاً مستجاب است. انسان خردمند کسی است که آن‌چه یقین‌الحصول است را بر محتمل‌الوصول مقدّم بدارد؛ به همین دلیل، ما برای دیگران دعا کردیم تا ضمن استجابت دعا برای دیگران، در مورد خودمان نیز، مستجاب شود. بنابراین، شایسته است برادران و خواهران ایمانی، در دعای عرفه، دیگران را بر خود مقدم بدارند تا به لطف پروردگار، دعای آن‌ها مشمول اجابت حق‌تعالی شود و خودشان نیز، از برکات مستجاب شدن دعا بهره‌مند باشند.

منبع: خراسان