موشک‌های سطح به هوا، بخش مهمی از سیستم دفاع هوایی هر کشوری را تشکیل داده و با توجه به نیاز نیرو‌های رزمی، طی سال‌های اخیر مدل‌های مختلفی بر اساس نوع سیستم هدایت و برد آنها، توسط کشور‌ها و صنایع نظامی مهم دنیا ساخته شده است. از سامانه‌های دوش پرتاب کوتاه برد با هدایت فروسرخ تا موشک‌های هدایت راداری برد بلند، همگی لایه‌های مختلفی از چتر پدافند هوایی کشور را تشکیل می‌دهند، اما طبق یک قاعده قدیمی، اما جاری، هرچه دوربردتر و بالاتر، مهم‌تر و استراتژیک تر.

در عرصه طراحی و ساخت موشک‌های ضد هوایی سطح به هوا، کشورمان در سال‌های اخیر و خصوصا یک دهه گذشته، تلاش‌های بسیار زیادی را انجام داده و سامانه‌های مختلفی را وارد خدمت کرده است؛ از محصولات بومی مثل پانزده خرداد و سوم خرداد (شکارچی گلوبال هاوک) تا باور ۳۷۳ نشان داد بحث توسعه سیستم‌های پدافندی برد بلند بومی در نیرو‌های مسلح، دارای نقشه راه و تمرکز مناسبی است.

طائر و صیاد؛ ترکیبی از شرق تا غرب با مهندسی ایرانی

در بخش موشک‌های پدافندی زمین به هوای برد متوسط و برد بلند، صنایع دفاعی کشور دو موشک اصلی و چندین سامانه را عملیاتی کرده اند. سامانه‌هایی مثل طبس و سوم خرداد مجهز به موشک‌های سری طائر -به نوعی با الگو برداری از خانواده سامانه‌های پدافندی سری Buk ساخت روسیه- و در سوی دیگر هم سامانه‌های تلاش، ۱۵ خرداد و باور ۳۷۳ که با موشک‌های سری صیاد مجهز شده اند، به چشم می‌خورند.

سامانه پدافند هوایی طبس

سامانه پدافند هوایی سوم خرداد

در سری موشک‌های صیاد مثل صیاد ۲، با محصولی رو به رو هستیم که نزدیک به طراحی مدل استاندارد بوده و در بحث سامانه موشکی باور ۳۷۳ و موشک صیاد ۴ یا موشک صیاد ۳ سی، با طراحی شبیه به موشک به کار رفته در سامانه پاتریوت رو به رو هستیم. البته باید گفت که در مواردی شاهد این بودیم که موشک‌های خانواده صیاد روی سامانه‌ای مثل سری طبس و یا سوم خرداد نیز نصب و پرتاب شده که این نشان از سطح بالای انعطاف پذیری این موشک‌های ایرانی دارد.

موشک پدافندی صیاد ۲ و در پشت سر آن، پرتابگر سامانه تلاش

موشک پدافندی صیاد ۳

با ترکیب کردن آنچه از داشته‌ها و خرید‌های خارجی و همچنین سرمایه گذاری‌های سنگین داخلی موجود بود، فناوری‌های مختلفی از جمله پرتابگر‌های عمودی سرد و گرم، موشک‌های پدافندی هدایت راداری برد متوسط و برد بلند، کشنده‌ها و سامانه‌های راداری بومی تقریبا در داخل ایران تکمیل شده است. سامانه باور ۳۷۳ با توجه به برد حدود ۲۰۰ کیلومتر و ارتفاع درگیری حدود ۲۷ کیلومتر تقریبا یک سیستم کامل پدافندی با برد و ارتفاع درگیری بالا را در اختیار کشور ما قرار داد و به عنوان یک مکمل در کنار سامانه‌های اس ۳۰۰ در خدمت ایران که تقریبا همین مشخصات را دارند، وارد عمل شد.

شلیک موشک پدافندی صیاد ۳ از سامانه ۱۵ خرداد

شلیک موشک از سامانه باور ۳۷۳

ایران به دنبال ورود به یک باشگاه اختصاصی دیگر دفاعی

نگاهی به افزایش سطح تهدیدات هوا پرتاب در جهان امروز، خصوصا در منطقه غرب آسیا نشان می‌دهد که حتی برد ۲۰۰ کیلومتر هم نمی‌تواند یک نقطه توقف محسوب شده و جمهوری اسلامی ایران بایستی به سمت پوشش برد‌های بیشتری برود. به نظر می‌رسد که اولین نشانه‌ها در این زمینه نمایان شده و بخش پدافندی جمهوری اسلامی ایران به زودی از عدد مهم ۲۰۰ کیلومتر عبور خواهد کرد چراکه بر اساس سخنان جدید امیر علیرضا الهامی جانشین نیروی پدافند هوایی، این نیرو به زودی به موشک‌های پدافندی با برد ۳۰۰ کیلومتر تجهیز خواهد شد. این مقام بلند پایه نظامی کشور البته توضیحات بیشتری در خصوص این دستاورد مهم دفاعی نداده، اما با توجه به سابقه صنایع دفاعی کشور و آنچه تا به اینجا به صورت کلی از توانایی دفاعی ایران می‌دانیم، می‌توان گمانه‌هایی را در خصوص شکل کلی موشک مورد نظر برای پدافند ارتش تصور کرد.

در بحث سامانه سوم خرداد - اگر به یاد علاقمندان این حوزه باشد - در زمان رونمایی اولیه از آن که مربوط به بازدید رهبر معظم انقلاب از نمایشگاه دستاورد‌های نیروی هوافضای سپاه بود، به بحث برنامه برای افزایش برد موشک‌های این سامانه به ۲۰۰ کیلومتر مطرح شد. در حال حاضر به صورت رسمی سامانه سوم خرداد توان پوشش برد بیش از ۱۰۰ کیلومتر را داشته و احتمالا در گام بعدی، برای این سامانه همان رسیدن به عدد مهم ۲۰۰ کیلومتر مطرح باشد.

گزینه قابل طرح بعدی برای موشک ۳۰۰ کیلومتری پدافندی توسعه بر پایه موشک صیاد است. نوع طراحی موشک صیاد خصوصا گونه‌هایی که بر پایه مدل صیاد توسعه پیدا کردند توانایی توسعه و افزایش برد را نیز دارند. با کمی انحراف بحث از داخل کشور و اشاره‌ای به خارج باید گفت که در نیروی دریایی آمریکا نیز موضوع موشک‌های استاندارد در مدل‌های ۳ و ۶ در برد‌های بالا و بحث پدافندی و حتی خروج از جو زمین و درگیر شدن با موشک‌های قاره پیما یا ماهواره‌ها نیز وجود دارد. البته به نظر می‌رسد موشک به کار رفته از خانواده صیاد در سری باور ۳۷۳ نیز با تغییراتی امکان پوشش دادن برد جدید را خواهد داشت.

موشک پدافندی استاندارد ۶ متعلق به نیروی دریایی آمریکا

رقابت مهم ارتش‌های بزرگ دنیا برای رسیدن به برد بیشتر

اما وقتی در دنیای امروز نگاهی به موشک‌های پدافندی با بردی بیش از ۲۰۰ کیلومتر داشته باشیم نام‌های بسیار کمی در میان است. در عین حال بعضی از این سامانه‌ها مثل تاد آمریکایی به صورت اختصاصی برای درگیری با موشک‌های بالستیک در ارتفاع بالا توسعه پیدا کرده و به عنوان نمونه برای درگیری با یک جنگنده یا موشک کروز ساخته نشده اند. در آمریکا می‌توان موشک استاندارد اس ام ۶ را با برد نهایی در حدود ۴۶۰ کیلومتر یکی از برد بلندترین موشک‌های پدافندی جهان دانست.

از طرف دیگر روس‌ها نیز در سامانه اس ۴۰۰ خود موشکی با برد درگیری ۴۰۰ کیلومتر داشته و همچنین اعلام کرده اند برد درگیری نهایی برای سامانه پدافندی اس ۵۰۰ که به تازگی در این کشور عملیاتی شده در حدود ۶۰۰ کیلومتر خواهد بود که در این صورت این موشک به عنوان برد بلندترین موشک پدافندی حال حاضر جهان شناخته می‌شود.

سامانه پدافند هوایی اس ۵۰۰ روسیه

ذکر این نکته نیز در اینجا بسیار مهم است که موشک پدافندی استاندارد ۳ نیز با توجه به نوع هدف و مدل دقیق، توانایی رسیدن به برد‌های بیش از هزار و دو هزار کیلومتر را دارد، ولی عمدتا به عنوان یک سلاح ضد بالستیک و ضد ماهواره دسته بندی می‌شود و در دکترین و سناریو‌های عمده خود نیروی دریایی آمریکا نیز آنچنان بحث درگیری‌های تاکتیکی با اهدافی مثل جنگنده‌ها یا موشک‌های کروز و امثال آن‌ها برای این موشک تعریف نشده است. سامانه اچ کیو ۱۹ چینی یا پیکان ۳ ساخت رژیم صهیونیستی نیز البته با توانایی‌های کمتر، ولی در همین کلاس قرار گرفته و صرفا در بحث دفاع ضد بالستیک تعریف شده اند.

نکته قابل توجه در خصوص سامانه روسی اس ۵۰۰ این که این سیستم قرار است در دو نقش دفاع ضد موشکی و همچنین دفاع هوایی تاکتیکی بر علیه اهدافی مثل جنگنده‌ها نیز وارد عمل شود و در حقیقت یک سیستم پدافندی چند منظوره به حساب می‌آید. در کشور چین و همچنین اتحادیه اروپا نیز برخی از طرح‌ها برای سامانه‌های پدافندی برد بلند وجود دارد که اولا هنوز عملیاتی نبوده و ثانیا به صورت عمده در نقش دفاع ضد بالستیک تعریف خواهند شد. برای نمونه خود کشور چین در کنار بحث توسعه سامانه‌های دفاع ضد بالستیک اولین خریدار و کاربر خارجی سامانه پدافند هوایی اس ۴۰۰ روسی نیز به شمار می‌آید.

با این اوصاف، جمهوری اسلامی ایران بعد از رونمایی و عملیاتی کردن موشک پدافندی خود با برد ۳۰۰ کیلومتر، در جمع محدود و مهم چند کشور با فناوری کامل توسعه چنین سامانه‌ای قرار خواهد گرفت.

بحث افزایش برد موشک‌های پدافندی در ایران را به نظر باید در راستا استراتژی کلی جمهوری اسلامی ایران در زمینه عملیات "ضد دسترسی" تعریف کرد. افزایش برد موشک‌ها تا سقف ۲ هزار کیلومتر چه در مدل‌های زمین به زمین بالستیک و چه کروز، توسعه موشک‌های کروز برد بلند ضد کشتی با برد ۲ هزار کیلومتر، توسعه پرنده‌های بدون سرنشین مسلح و انتحاری با برد بالا، توسعه موشک‌های بالستیک ضد کشتی با برد بیش از هزار کیلومتر و حالا هم توسعه یک سیستم پدافندی با برد ۳۰۰ کیلومتر همگی قطعات یک پازل بزرگ به نام استراتژی ضد دسترسی برای جمهوری اسلامی ایران است.

شعاع تحت پوشش یک سامانه پدافند هوایی با برد ۳۰۰ کیلومتر به مرکزیت بندر عباس

موشک‌های پدافندی در این برد عمدتا برای درگیری مستقیم با جنگنده‌ها یا بمب افکن‌ها طراحی نمی‌شوند چرا که در این فاصله میزان سوخت باقی مانده موشک‌ها بسیار کم بوده و فرصت برای مانور‌های سنگین و تعقیب هدف نیست. هدف اصلی از توسعه این موشک‌های پدافندی دور کردن هواپیما‌های بمب افکن حامل موشک‌های کروز و همچنین پلتفرم‌هایی مثل پرنده‌های سوخت رسان و شناسایی از حریم هوایی کشور است.

فراموش نکنیم که دکترین رزم غربی به عنوان تهدید درجه ۱ علیه کشور ما (هرچند بسیار ضعیف و عملا غیرممکن در حالت عملیاتی) بر اساس استفاده گسترده از هواپیما‌های پشتیبانی مثل انواع آواکس‌ها و سوخت رسان‌ها و همچنین هواپیما‌های بمب افکن برای شلیک موشک‌های کروز از فاصله دور است. دور کردن هر چه بیشتر این پرنده‌ها از حریم هوایی کشور فضای امن بیشتر و مطمئن تری را برای نیرو‌های خودی فراهم خواهد کرد.

منبع: مشرق