شاید انواع هنر‌های صنایع دستی را نشناسید یا خلقشان را ندیده باشید، اما اگر اصفهانی باشید یا گذرتان به اصفهان خورده باشد، حتما برای یک بار هم که شده تصویر هنرمندِ مو سپید کرده را که با چکش بر سر قلم‌های فلزی می‌کوبد و روی صفحات مسی یا نقره طرح می‌زند دیده اید.

وارد بازار اصفهان که می‌شوی، اول آواز چکش و قلم را بر صفحات مس می‌شنوی و بعد هنرمند و هنرنمایی اش را می بینی.

قلم زنی هنر اصیل اصفهان آن هم با خطوطی خاص است. هنرمند بر فلز (مس، نقره، برنج یا طلا) با قلم و ضربه چکش آثاری خلق می‌کند زیبا و ارزشمند. تا همین چند سال پیش قلم زنی فقط به ساخت تابلو و ظروف اختصاص داشت، اما در سال‌های اخیر هنرمندان سعی کرده اند محصولات قلمزنی را بیشتر وارد زندگی مردم کنند. نتیجه اش هم شده زیورآلات قلم زنی شده و حتی نقش این هنر بر کیف دستی‌های زنانه.

گل و مرغ، نگارگری، تذهیب و اسلیمی طرح‌های رایجی هستند که با سرانگشت هنرمندان قلم زنی بر فلز سخت می‌نشینند و جان می‌گیرند. اینگونه فلز (از هر نوع که باشد) ارزشش چندین برابر می‌شود.

قلم زنی از هنر‌هایی است که به نام نصف جهان در فهرست آثار ناملموس ثبت ملی شده، اما تا این لحظه خبری از جهانی شدنش نیست. موضوعی که رئیس سابق اتحادیه صنایع دستی اصفهان و استادکار قلم زنی، به تازگی در مصاحبه‌ای از آن گلایه کرده است.

چکش غفلت و تصمیمات اشتباه مسئولان بر دست هنرمندان قلم زنی

عباس شیردل در این گفتگو گرانی مواد اولیه را مهم‌ترین دغدغه هنرمندان صنایع دستی عنوان کرده و گفت : شرایط بسیار سختی که برای واردات و صادرات نقره از چند دهه قبل وضع شده؛ در دو دهه اخیر - با توجه به آزاد شدن واردات و صادرات این فلز در بسیاری از کشور‌ها از جمله چین و روسیه - ضربات سنگینی را به صنعت قلمزنی وارد کرده است.

او دومین اقدام زیان‌بار را وارد کردن صنایع دستی در شمول قانون پیمان سپاری ارزی صادرات در دولت قبل می‌داند و می‌گوید: این موضوع سبب شده که در دو سال گذشته هیچ صادرات کانتینری صورت نگیرد و دو میلیون و ۳۰۰ هزار بافنده فرش و یک میلیون و ۲۰۰ هزار هنرمند صنایع دستی در سراسر کشور بیکار شوند.

در این گفتگو رئیس سابق اتحادیه صنایع دستی اصفهان، زنگ خطری جدی را در حوزه صنایع دستی اصفهان به صدا در می‌آورد.

شیردل می‌گوید: ترکیه با اعطای امتیاز‌های ویژه به دنبال جذب هنرمندان صنایع دستی کشورمان و ثبت هنر‌های دستی ایرانی مانند قلمزنی به نام خود است.

نکند سرنوشت قلم زنی بشود سرنوشت فرش دستباف ایرانی

با خواندن این خبر به یاد مصاحبه‌ای افتادم که قریب به دو سال پیش با رئیس اتحادیه تولید کنندگان فرش دستباف اصفهان داشتم. از صیرفیان درباره فرش کاشان چین، فرش کاشان هند و فرش نایین هند و چین پرسیدم که بازار جهانی را قبضه کرده اند، او در پاسخ گفت: دخترم شاید آن موقع تو هنوز به دنیا نیامده بودی، اما من خوب یادم می‌آید که در دوره ای، چین شرایط حضور و اقامت بافندگان فرش ما را در کشورش فراهم کرد. هنرمند را برد هنرش را هم. حالا ما چه بگوییم که مشتریان اروپایی نمی‌دانند کاشان یکی از شهر‌های ایران است نه چین و فرش دستباف چین و هند به نام نایین و کاشان در بازار‌های جهانی مبادله می‌شود.

این خاطره تلخ یعنی اگر دیر دست به کار شویم سایر هنر‌های دیگر ایران زمین از جمله قلم زنی را تصاحب می‌کنند و چه کسی باور می‌کند خاستگاه این هنر، اصفهان است؟

نبود مس و مواد اولیه نخستین دغدغه هنرمندان قلم زنی

مهدیه توانگر هنرمند جوان و در عین حال با تجربه‌ای است که، سالهاست شانه به شانه همسرش در کارگاهی قلم زنی کار می‌کند و صدای قلم و چکش بر سطوح مسی آواز زندگی مشترکشان شده، او اولین دغدغه کاری شان را کمیاب شدن مس عنوان می‌کند و می‌گوید: این روز‌ها پیدا کردن مس سخت‌ترین بخش کار ماست؛ گاه باید از بعضی واسطه‌ها مس را در حد کم و با قیمتی با نوسان و باورنکردنی خریداری کنیم. اگر مس نباشد قلم زنی معنایی ندارد.

او می‌گوید: کارخانه‌ها به همه مس نمی‌دهند، باید خیلی پرکار باشیم یا رابطه و پارتی داشته باشیم تا مقدار کمی مس دریافت کنیم. بازار فروش محصول را هم از دست داده ایم. مردم در خرید مایحتاج اولیه زندگی با چالش مواجهند، محصولات صنایع دستی که جای خود را دارند.

مانع تراشی‌های بانکی برای اعطای تسهیلات

این استادکار قلم زنی که این هنر را به شاگردان بسیاری آموزش داده، می‌گوید: در سال‌های اخیر استقبال هنرجویان از فراگیری صنایع دستی کاهش یافته، وقتی بازار فروش مساعد نباشد کسی برای آموزش پیش قدم نمی‌شود. بزرگترین مشکل ما این است که حمایت نمی‌شویم. تاکنون حتی یک وام از سازمان‌های مرتبط با صنایع دستی دریافت نکرده ایم.

به گفته توانگر، هر بار که برای دریافت وام مراجعه می‌کنند از آن‌ها تقاضای چندین ضامن و مدارک مختلف می‌شود و شرایط دریافت وام به حدی مشکل است که از دریافت آن منصرف می‌شوند.

او می‌گوید: همه می‌گویند آفرین چه هنر زیبایی دارید، اما برای ماندگار شدن این هنر و این کارگاه هیچ کاری نمی‌کنند.

این هنرمند قلمزنی می‌گوید: خارج از مرز‌ها هنر قلم زنی طرفداران بسیاری دارد حتی خانمی در آمریکا از طریق فضای مجازی و صفحات شخصی هنرمندان ما، آموزش ابتدایی قلم زنی را یاد گرفته و حالا با ساده‌ترین کار‌ها طرفداران و حتی شاگردانی برای خود جذب کرده، این در حالی است که همان هنرمندان چیره دست که در سکوت آثاری کم نظیر و ارزشمند خلق می‌کنند حمایت نمی‌شوند.

راه صادرات باز شود، مشکلاتمان رفع می‌شود

حسین کوهی هنرمند قلم زنی از موانع صادرات می‌گوید: در رشته ما اگر نتوانیم محصولات مان را صادر کنیم به درآمد قابل توجه نمی‌رسیم؛ اگر شرایط صادرات فراهم شود بسیاری از مشکلات حل خواهد شد.

او می‌گوید: در صنایع دستی و قلم زنی مشکلاتی هست، اما تا کنون درباره مهاجرت هنرمندان به ترکیه نشنیده ام. کسی که بخواهد بماند در سخت‌ترین شرایط هم راهش را پیدا می‌کند و کسی هم که به فکر رفتن از کشور باشد کوچکترین مشکل را آنچنان بزرگ می‌کند که رفتنش را توجیه کند.

موج سواری ممنوع؛ در ترکیه فرش قرمز برای هنرمندان ما پهن نکرده اند

پس از خواندن و شنیدن گلایه ها، با معاون صنایع دستی و هنر‌های سنتی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان گفتگو کردم. نورالله عبداللهی می‌گفت: به مشکلات فعالان حوزه صنایع دستی و استادکاران قلم زنی واقف است و وجود مشکل در تامین مواد اولیه و فروش را تکذیب نمی‌کند، اما قاطعانه مهاجرت هنرمندان صنایع دستی به ترکیه را رد می‌کند.

او گفت: مگر ترکیه چه شرایط ویژه‌ای برای هنرمندان صنایع دستی ما فراهم می‌کند که هنرمند ما کشورش را ترک کند و مشکلات مهاجرت را به جان بخرد؟ وقتی موجی درست می‌کنیم باید به این توجه کنیم که چه عواقبی در پی خواهد داشت؟

معاون صنایع دستی و هنر‌های سنتی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان می‌گوید: به صراحت می‌گویم تاکنون در هیچ جلسه و نشستی هیچ یک از هنرمندان صنایع دستی از مهاجرت به ترکیه سخن نگفته اند؛ حتی من از چند هنرمند در این خصوص پرسش کرده ام که همگی بی اطلاع هستند.

قلم زنی اصفهان در مسیر جهانی شدن

عبداللهی در خصوص ثبت جهانی هنر قلم زنی به نام ایران و اصفهان می‌گوید: این هنر در فهرست آثار ناملموس ملی به نام اصفهان ثبت شده و در حال تکمیل پرونده برای ثبت هنر قلم زنی در جهان هم هستیم.

او اقدامات اداره کل میراث فرهنگی برای کاهش و رفع مشکلات فعالان حوزه صنایع دستی را هم تشریح می‌کند و گفت: پارسال ۵۰ میلیارد تومان وام تبصره ۱۸ برای هنرمندان صنایع دستی در نظر گرفته شد که ۳۰ میلیارد تومان آن تخصیص یافت و ۲۰ میلیارد تومان دیگر نیز پس از ابلاغ اعتبارات امسال به هنرمندان پرداخت می‌شود.

به گفته معاون صنایع دستی و هنر‌های سنتی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان، بخشی از این اعتبارات برای اشتغال جدید و بخش دیگر برای حفظ اشتغال گذشته و وضع موجود است.

عبداللهی، شیوع کرونا را یکی از آسیب‌های بزرگ به حوزه صنایع دستی و گردشگری می‌داند و می‌گوید: در روز‌های کرونایی که سفر رفتن ممنوع بود بسیاری از هنرمندان ما دچار ضرر شدند، البته اکنون با رونق گرفتن دوباره سفر‌ها اوضاع کمی بهتر شده، اما بازهم زمان می‌برد تا به شرایط ایده آل فروش صنایع دستی نزدیک شویم.

او در خصوص بیمه هنرمندان صنایع دستی هم می‌گوید: وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با جدیت این موضوع را دنبال می‌کند؛ در سفر هیئت دولت به اصفهان نیز این موضوع مطرح شد و می‌توانیم امیدوار باشیم هر چه زودتر مشکل بیمه هنرمندان صنایع دستی رفع شود.

حال که کشور‌های دیگر (چه همسایه و چه غیر همسایگان) برای هنر قلم زنی ما دندان تیز کرده اند باید، اما و اگر‌ها را کنار گذاشت و سریع‌تر فکری به حال ثبت جهانی این هنر اصیل اصفهان و ایران کرد. با دلگرم کردن هنرمندان صنایع دستی هم باید کاری کرد تا نقشه‌ای که برای فرش دستباف ما طراحی شد و تار و پود آن را از هم گسیخت، این بار صدای چکش و قلم بر فلز را در اصفهان و ایران خاموش نکند.

گزارش از سپیده صالحی