با گذشت ۴۴ روز از جنگ دوم قره باغ (سپتامبر ۲۰۲۰) میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان با میانجی‌گری ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه این جنگ به یک توافق آتش بس منتهی شد.

به گفته مقامات باکو، در جریان توافق آتش‌بس (۲۰۲۰مسکو) بر سر مسیری زمینی برای اتصال جمهوری خودمختار نخجوان به جمهوری‌آذربایجان توافق شده و در بند ۹ قرارداد مزبور اینگونه مقرر شده که ارمنستان برای عبور و مرور شهروندان جمهوری‌آذربایجان و محموله‌های تجاری از منطقه نخجوان به جمهوری آذربایجان، گذرگاه‌های امنی را که ضامن امنیت آن ارتش روسیه است را در اختیار جمهوری‌آذربایجان قرار دهد.

به گفته مقامات باکو این همان بندی است که در آن مجوز ایجاد کریدور «زنگزور» داده شده اما مقامات ارمنستان اعلام کردند که توافق مسکو الزامی به ایجاد کریدور را مشخص نمی‌کند چراکه در بند ۹ این قرارداد، ارمنستان پذیرفته مسیرهای بسته حمل و نقل بین بخش غربی جمهوری آذربایجان با نخجوان را همراه با تامین امنیت آن باز کند. اما در هیچ کجای آن از ایجاد یک کریدور در امتداد مرز ارمنستان با ایران حرفی زده نشده است.

مسیر درنظر گرفته شده برای عبور کریدور زنگزور

از آن روز تاکنون تقریبا دو سالی می‌شود بحث ایجاد این کریدور از سوی مقامات جمهوری آذربایجان مطرح شده که مسیری شرقی به غربی و شامل چند بخش جاده ای، ریلی، نفتی و گازی است تا با گذر بخشی از خود از خاک ارمنستان (استان سیونیک) نهایتا مناطق مرکزی جمهوری‌آذربایجان را به نخجوان و ترکیه متصل کند اما هنوز هم هیچ یک از طرفین دیگر یعنی نه ایران، نه ارمنستان و نه روسیه به دلایل امنیتی ناشی از حضور ناتو در دریای خزر و خطر تغییر ژئوپلتیک منطقه با آن موافقت نکردند.

عدم موافقت صریح کشورهای همسایه جمهوری آذربایجان موجب شد تا نهایتا هفته پیش جیحون بایرامف، وزیر امور خارجه جمهوری‌ آذربایجان اعلام کند «باکو مسیر جایگزینی برای متصل ساختن نخجوان به سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان در نظر گرفته که بر این اساس قرار است طبق توافق با ایران اولین پل روی رود ارس ساخته شود تا باکو از طریق آن ارمنستان را دور بزند.»

سیونیک ارمنستان منطقه حائل میان سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان و نخجوان

خبر شروع ساخت این پل اما درحالی از سوی جمهوری آذربایجان مطرح شده که پیش از این و حتی حالا هم زمزمه حمله این کشور به ارمنستان و اشغال استان سیونیک به عنوان مانعی بر سر اتصال سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان به نخجوان و از آنجا به ترکیه درست زمانی شنیده می‌شود که جمهوری اسلامی ایران، مرتضی عابدین خرم کاردار پیشین سفارت ایران در صنعا را برای سرکنسولگری ایران در کاپان سیونیک ارمنستان انتخاب کرده است.

بسیاری باتوجه به اینکه جمهوری اسلامی بارها اعلام کرده خط قرمز ایران عدم تغییر ژئوپلتیک منطقه است این اقدام ایران را در این راستا ارزیابی کرده اند و گفته اند می‌توان این اقدام باکو را در جهت انصراف از اشغال سیونیک ارمنستان تلقی کرد.

در صریح ترین و آخرین موضع گیری، تابستان امسال، رهبر انقلاب در دیدار با ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه به تشریح راهبرد جمهوری اسلامی نسبت به مسائل میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان پرداختند و گفتند « حفظ تمامیت ارضی طرفین و تغییر مرزهای ژئوپلتیک و بین‌المللی» خط قرمز ایران است.

گذر بخشی از کریدور شمال-جنوب از مسیر جمهوری آذربایجان

دلیل مخالفت تهران هم علاوه بر جلوگیری از نفوذ رژیم منحوس صهیونیستی، قطع کریدور شمال و جنوب توسط کریدور زنگزور است.

کریدور شمال جنوب به طول ۷۲۰۰ کیلومتر را سه کشور ایران، روسیه و هند در شهریور ۷۹ به منظور بهبود مناسبات تجاری و گسترش همکاری‌های حمل و نقلی بین اعضای تشکیل دادند.

در داخل ایران این کریدور به سه شاخه شرقی، مرکزی و غربی تقسیم بندی می شود. محور اصلی تعریف شده، شاخه غربی است که هدف آن کوتاه کردن انتقال کالا از مناطق جنوب و جنوب شرقی آسیا به روسیه و شمال اروپا است.

کریدور‌ شمال-جنوب در داخل ایران به سه شاخه تقسیم شده است

بسیاری از کارشناسان بر این باور هستند که احداث کریدور زنگزور در آینده نه‌چندان دور برای شماری از کشورهای منطقه از جمله ایران پیامدهای سنگین سیاسی، اقتصادی، امنیتی و نظامی در پی خواهد داشت.

علیرغم اینکه الهام علی اف در پانزدهمین نشست «سازمان همکاری های اقتصادی اکو» بیان کرد « این زیرساخت جدید حمل‌ونقل ( کریدور زنگزور) بخش مهمی از کریدورهای شرق-غرب و شمال-جنوب خواهد بود» ، میرقاسم مومنی، کارشناس مسائل قفقاز معتقد است راه اندازی کریدور زنگزور عاملی برای از بین بردن تلاش های ایران و روسیه در ایجاد کریدور شمال جنوب است. چراکه با راه اندازی کریدور زنگزور به موازات مرزهای ایران، ژئوپلتیک قفقاز به هم خورده و این مسیر بر سرراه کریدور راهبردی شمال جنوب قرار گرفته و مانع دسترسی ایران به اوراسیا و بازار اروپا خواهد شد.»

جدای از این موضوع البته برخی کارشناسان معتقدند که اقدام به راه‌اندازی و ساخت پل از روی رود ارس به سمت ایران و اتصال باکو به نخجوان از این مسیر هم باعث حذف مرز ایران و ارمنستان در دراز مدت خواهد شد؛ موضوعی که البته میرقاسم مومنی باتوجه به تحرکات رژیم صهیونیستی در شمال رود ارس در این رابطه با تاکید بر اینکه مرزهای تاریخی به هیچ وجه حذف شدنی نیستند، می‌گوید: یکی از اهدافی که جمهوری آذربایجان با توسل به آن و با حمایت های ترکیه جنگ قره باغ را به راه انداخت بحث ایجاد کریدور زنگزور بود چراکه این دو کشور به علت لزوم صادرات گاز و نفت دریای خزر به اروپا، ترانزیت ریلی و زمینی و اتصال نخجوان به جمهوری آذربایجان به این کریدور نیازمند هستند.

یکی از اهداف آنکارا و باکو از راه‌اندازی کریدور زنگزور فروش نفت و گاز دریای خزر به کشورهای اروپایی است 

به گفته این کارشناس مسائل قفقاز اما با شروع جنگ اوکراین مذاکرات بر سر ایجاد این کریدور متوقف شد چراکه تحقق این امر می‌توانست نفت و گاز جمهوری آذربایجان را به عنوان یکی از گزینه‌های جایگزینی نفت و گاز روسیه مطرح کند؛ علاوه بر این شرایط منطقه‌ای هم این اجازه را به جمهوری آذربایجان نخواهد داد تا با توسل به زور بخواهد مسیر کریدور زنگزور را ایجاد کند چراکه روسیه به دلایلی که گفته شد با ایجاد این کریدور موافق نیست.

میرقاسم مومنی معتقد است که این اتفاقات باعث شد تا طرف جمهوری آذربایجانی مسیر ایران را موقتا تا تعیین تکلیف جنگ اوکراین جایگزین مسیر زنگزور کند اما باید توجه داشت که از یک سو رژیم صهیونیستی و آمریکا با همین اقدام موقت هم مخالفت خواهند کرد چراکه باعث ایجاد درآمد ترانزیتی برای ایران و از همه مهم‌تر وابستگی باکو به نخجوان از مسیر ایران می‌شود و از سویی دیگر با پایان بحران اوکراین، جمهوری آذربایجان بازهم پیگیر کریدور زنگزور خواهد شد.

کریدوری که  اگر اصرار به ساخت آن بازهم ادامه پیدا کند به تقویت بنیه رژیم صهیونیستی و حضور ناتو در دریای خزر منجر شده و تبعات و پیامدهای بسیار جدی برای برخی از کشورهای منطقه از جمله روسیه و ایران که خواستار تعامل هرچه بیشتر با منطقه اوراسیاست خواهد داشت.