تجارت زهر مار در دنیا یکی از پردرآمدترین تجارت‌ها است که استحصال و فروش آن در فعالیت‌های درمانی و پزشکی کاربرد‌های فراوانی دارد.

خوش خط و خال است و دیدنش ترس را بر دل‌ها می‌اندازد، در بیابان ها، دشت ها، کوهستان ها، لای بوته ها، زیر تخته سنگ‌ها و داخل حفره‌ها و یا روی درخت‌ها و گاهی در باتلاق‌ها یا در آب رودخانه‌ها زندگی می‌کنند.

مار، خزنده‌ای که رد پایش را در زمینه‌های طبی، زیبایی، سلامت، اساطیر، ادبیات و حتی در فرهنگ و تمدن بشر هم می‌توان دید.

بیش از ۳ هزار گونه مار در دنیا وجود دارد که ۶۰۰ گونه آن سمی هستند و از زهر ۲۰۰ گونه مار می‌توان برای ساخت دارو استفاده کرد؛ در ایران نیز ۲۱ نوع مار سمی شناسایی شده است.

زهرمار، سمی که در عین کشندگی پادزهر همه زهر‌ها و درمان همه دردهاست؛ دستاوردی بزرگ که توانسته اقتصاد و صنعت داروسازی دنیا را زیر و رو کند؛ دستاوردی اقتصادی و تلخ که چشم صنایع بزرگ داروسازی دنیا و قاچاقچیان را هم گرفته است.

زهرمار؛ از کشتن دشمنان تا درمان بیماران

زهرمار مایعى است روغنى شکل و بر حسب نوع مار به رنگ سفید تا زرد پررنگ، شفاف یا کدر و اندکى اسیدى است، سم مار مخلوطى از مواد پیچیده پروتئینى با خواص سمى و آنزیمى و مواد غیر پروتئینى است.

سم ماده‌ای است سرشار از آنزیم، حدود ۲۶ نوع آنزیم در سم مار‌ها وجود دارد. در حدود ۹۰ تا ۹۲ درصد از وزن خشک سم را مواد پروتئینى تشکیل مى دهند که برخى از آن‌ها روى دستگاه عصبى تأثیر مى گذارند، برخى تراوایى غشاى یاخته را تغییر مى دهند و بعضى دیگر موجب تخریب تارهاى ماهیچه اى مى شوند.

دانشمندان دریافته اند بهره گیرى از سم یک نوع مار کشنده مى تواند جان هزاران بیمار را از مرگ نجات دهد نمونه اش سم مار تایپان بوده که حاوى پروتئین معجزه آسایى است و بلافاصله خون را منعقد مى کند. از این پروتئین که فاکتور رایکس نام دارد مى توان براى توقف خونریزى به هنگام جراحى قلب و عمل جراحى روى کسانى که در حوادث مجروح شده اند بهره برد.

اولین داروی مبتنی بر زهر که توسط FDA ساخته و تایید شد، کاپتوپریل بود، مشتق شده از مار پیتون برزیلی که برای درمان فشار خون بالا استفاده می‌شود. مار‌ها از زهر خود با احتیاط فراوان استفاده می‌کنند که برای ناتوان کردن طعمه یا دفاع از خود در برابر شکارچیان به بدن آن‌ها تزریق می‌شود.

زهری که نوش داروی درمان سرطان است

مدیر مجتمع تحقیقات گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی خراسان جنوبی به خبرنگار ما می‌گوید: در حال حاضر تحقیقاتی بر روی سم مار‌های گوناگون برای کشف خواص ضد سرطان و تولید آنتی بیوتیک‌های جدید در حال انجام است تا با مصرف یک یا دو قرص بتوان بیماری‌ها را درمان کرد و نیازی به مصرف دُز کامل دارو‌های درمانی نباشد.

پویان بیان می‌کند: تاکنون ۱۰ گونه جدید از خزندگان مانند مار و سوسمار توسط اداره کل حفاظت محیط زیست در سطح استان شناسایی شده که یکی از این گونه‌های جدید افعی شاخدار ایرانی است که سم آن گرفته شده و تحقیقاتی بر روی آن در حال انجام است.

به گفته این پژوهشگر از سم مار سرمسی برای درمان سرطان سینه، مار زنگی برای درمان حملات قلبی از سم افعی برای درمان سکته قلبی و فشار خون، از سم مار کبری برای درمان آرتروز و از سم مار شاه کبری برای درمان بیماری‌های اعصاب، دارو‌هایی تولید شده است.

طلایی سمی که پای قاچاق آن به پاکستان باز شده است

سم مار معمولاً به صورت پودری مورد استفاده قرار می‌گیرد و البته بازار قاچاق آن به خارج از کشور نیز برای قاچاقچیان وجود دارد؛ معمولا این زهر از ایران و خراسان جنوبی به پاکستان قاچاق می‌شود.

بیشتر بخوانید

• زهر مارهای خراسان جنوبی به پادزهر تبدیل می شود
• زهری که نوش داروی درمان سرطان است
• زنده گیری یک حلقه مار در آشپزخانه منزل مسکونی

پویان مدیر مجتمع تحقیقات گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی خراسان جنوبی در این زمینه می‌گوید: در منطقه خاورمیانه، کشور پاکستان در زمینه استحصال زهر از مار و تولید دارو‌های مختلف از آن بسیار فعال است؛ ترکیه نیز در حال انجام کار تحقیقاتی بر روی سم مار است، کشور‌های اروپایی هم در سطح وسیع در حال تولید انواع دارو از زهر مار هستند و عمدتاً سم مار مورد نیاز صنایع داروسازی خود را از خاورمیانه تامین می‌کنند.

مناطقی مانند شاسکوه در قاینات، مظهری فردوس، آرک و کرنگ در خوسف و استند نهبندان از جمله نقاطی هستند که وجود مار‌های ارزشمند در آن گزارش شده است.

تولید فرآورده‌های دارویی ایمونو فارماکولوژیک از زهرمار

مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی کار پژوهشی بر روی زهرمار را از سال ۱۳۳۵ شروع کرده و به عنوان مرکز تحقیقاتی مرجع زهر جانوران زهری در منطقه مشغول فعالیت است.

رئیس بخش جانوران سمی مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی در گفتگو با خبرنگار ما می‌گوید: در این مؤسسه از زهرمار‌ها و عقرب‌های خطرناک برای تولید پادزهر‌های مارگزیدگی و عقرب زدگی استفاده می‌شود.

محمد پور بیان کرد: با توجه به اینکه زهرمار به صورت تجاری خرید فروش نمی‌شود قیمت مشخصی برای آن تعیین نشده، اما نوع خاصی از آن (زهر شاه کبرا) جزو گران قیمت‌ترین مایعات دنیا شناخته شده است.

او افزود: زهر استحصالی از جانوران زهری تنها در مؤسسه رازی برای تولید فرآورده‌های دارویی ایمونو فارماکولوژیک مورد استفاده است.

رئیس بخش جانوران سمی مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی تصریح کرد: در تولید فرآورده‌های پادزهر مارگزیدگی، از زهرمار‌های استان خراسان جنوبی نیز استفاده می‌شود؛ با توجه به اینکه تولید پادزهر‌های مارگزیدگی می‌بایست با استفاده از زهر‌های بومی هر کشور انجام بگیرد این فرآورده‌ها دارای ارزش راهبردی هستند.

پیشرفت‌های دانش بنیانی برای درمان بیماران خاص

زهر و سموم موجودات به ویژه انواع مارها، جزو ذخایر بسیار مهم و راهبردی کشور محسوب می‌شوند که می‌توان از روی آن‌ها دارو‌های جدید را برای بیماران خاص تولید کرد.

ایران با ۲۱ گونه مار سمی، رتبه دوم را از نظر تنوع جانوران سمی در دنیا دارد که یکی از آن‌ها مار افعی شاخدار ایرانی منطقه خراسان جنوبی است که در مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی تبدیل به پادزهر می‌شود.

هم اکنون یکی از اقدامات مهم مؤسسه رازی استفاده از سموم مار برای تهیه داروی بیماران خاص است که تحقیقات خوبی روی سموم این جانوران انجام شده و برخی از آن‌ها نشان می‌دهد این سموم می‌توانند در درمان بیماری‌های خاصی مثل ام اس، سرطان، بیماری‌های التهابی و قلبی مؤثر باشند.

گزارش از فاطمه آریان پور