در شرایطی که روز به روز از گستره جنگل‌های کشور بر اثر عواملی طبیعی و انسانی مانند خشکسالی، تغییر اقلیم، دخالت‌های انسانی (قاچاق چوب، آتش‌سوزی و تغییر کاربری) کاسته می‌شود، حفاظت از منابع طبیعی و توسعه عرصه‌های جنگلی یک ضرورت انکارناپذیر بوده و اکنون این مهم در دستور کار سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری قرار گرفته است.

آمار‌ها می‌گویند در ایران در هر ثانیه ۳۶۰ متر مربع از سطح جنگل‌ها و مراتع کشور تخریب می‌شود؛ به بیان دیگر در هر پنج سال یک میلیون هکتار از جنگل‌های ایران نابود می‌شود و سالانه یک و نیم درصد از جنگل‌های ایران از دست می‌رود. اگر این روند ادامه یابد تا ۵۰ سال آینده اثری از جنگل‌های امروزی ایران باقی نخواهد ماند.

در این میان جنگل‌های زاگرس در سال‌های اخیر به واسطه دخالت‌های انسانی ذکر شده، آسیب‌های زیادی دیده و به دلیل وابستگی بیش از حد جنگل نشینان زاگرس به این جنگل‌ها و محصولات جنگلی، شناخت مسائل اجتماعی و اقتصادی را ضروری کرده است تا خسارت و تخریب جنگل‌ها کاش یابد.

اقتصاد وابسته به جنگل در مناطق زاگرس نشین به ویژه در کردستان بیشتر از دیگر مناطق نمایان است، اینجا سرانه پایین درآمد مردم، در کنار نبود مشاغل دائمی و پایدار تبر را به دست زاگرس نشین داده تا کمر به نابودی آن ببندد.

این نابودی در حالی است که مفهوم توسعه پایدار برای ساکنان زاگرس معنای چندانی ندارد، در حالی که در مفهوم کلی توسعه پایدار باید تامین کننده نیاز نسل حاضر و نسل‌های آینده امروز دید.

زاگرس ذخیرگاه غنی بلوط

جنگل‌های زاگرس بیش از پنج میلیون هکتار وسعت دارد و یکی از مهمترین رویشگاه‌ها و عرصه‌های کلیدی ایران محسوب می‌شود، جنگل‌های این خطه را به نام جنگل‌های بلوط زاگرس می‌شناسند و به جرات می‌شود گفت زاگرس نام و شهرت خود را از بلوط دارد.

تامین ۴۰ درصد آب کشور، تنوع زیستی جانوری و گیاهی بالا، اهمیت در تعدیل آب و هوا و اثرات اقلیمی، حفظ منابع خاک و جلوگیری از فرسایش از جمله کارکرد‌های این جنگل‌ها است.

مطالعات نشان می‌دهد ۱۰ تا ۳۰ درصد معیشت خانوار‌های روستایی در زاگرس به این جنگل‌ها وابسته است و گاهی هم آنان با نابودی زاگرس تیشه به ریشه معیشت خود و آیندگانشان می‌زنند.

بلوط یکی از مهم‌ترین گونه‌های درختی و درختچه‌ای زاگرس با عمری طولانی حدود ۵۰۰ سال (گاهی حتی تا ۲۰۰۰ سال) است و در ۱۱ استان کشور امتداد دارد که در نوع خود از بی‌نظیرترین جنگل‌های جهان به شمار می‌رود و حالا چشم طمع زغال گیران به دنبال درختانی است که هم خاک از آنان نفس می‌گیرد و هم هوا از آن سیراب می‌شود.

در ایران ماده ۴۶ تا ۵۰ قانون اساسی بر حفاظت و صیانت از منابع طبیعی، جنگل‌ها و محیط زیست تاکید دارد و تحقق این اصل بسیار مهم و حیاتی است از سوی دیگر در ماده ۴۸ قانون اساسی، حفاظت و بهره برداری از منابع طبیعی تصریح شده است و در خصوص از بین بردن منابع طبیعی از جمله جنگل‌ها جرم انگاری شده است.

اگر مردم جنگل را از خود بدانند، خود حافظ آن خواهند بود و این زمانی رخ می‌دهد که بهره اقتصادی حفاظت، بیشتر از تخریب آن باشد.

جنگلداری اجتماعی اولین بار در سال ۱۹۳۵ در هند اجرا شد و امروزه تقریبا اغلب کشور‌ها از این پتانسیل اجتماعی در جهت توسعه زیست محیطی استفاده می‌کنند.

معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور وسعت جنگل‌های زاگرس را ۶ میلیون هکتار اعلام کرد و اظهار داشت: این جنگل‌ها از حیث اقتصادی و معیشتی برای مردم و کاهش معضلات زیست محیطی به ویژه در مقابل ریزگردها، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.

شعبانیان افزود: در سال‌های اخیر جنگل‌های زاگرس به دلایل انسانی و حوادث طبیعی از جمله خشکسالی‌های مداوم، استفاده بی رویه و نادرست و آتش سوزی‌های پی در پی وضع خوبی ندارد، در حالیکه اگر می‌خواهیم امنیت غذایی و زیستی و توسعه پایدار داشته باشیم، باید به این جنگل‌ها توجه کنیم.

اهداف اصلی جنگداری اجتماعی حول محور پنج مفهوم اساسی بهبود زیست محیط، توسعه محصولات محلی، توسعه چشم انداز‌های طبیعی، ایجاد شغل (درجهت کنترل مهاجرت)، مقابله با مشکلات طبیعی (فرسایش خاک و..) و بالابردن کیفیت زندگی شکل گرفته و به دنبال توسعه و ارتقای این مفاهیم در محیط است.

حالا قرار است این طرح در زاگرس هم اجرایی شود.

جنگلداری اجتماع محور شامل ابتکارها، سیاست ها، نهاد‌ها و فرایند‌هایی است که با هدف افزایش نقش مردم محلی در حکمرانی و مدیریت منابع جنگلی در نظر گرفته می‌شود، این را «سمیه اسکندری» کارشناس ارشد مسائل اقتصاد و اجتماعی منابع طبیعی گفت و افزود: جنگلداری اجتماع‌محور از ابتکارات بومی و عرفی رسمیت یافته وابتکارات هدایت شده توسط دولت‌ها را در بر می‌گیرد.

وی افزود: بررسی‌های مختلف در دنیا نشان می‌دهد که سرعت اجرای جنگلداری اجتماع محور نسبتاً آهسته است و یک سیاست محلی برای واگذاری مدیریت جنگل‌ها به مردم وجود ندارد.

وی درباره موضوعاتی که جنگلداری اجتماعی محور در بر می‌گیرد، اظهار داشت: این موضوعات شامل شناسایی اجتماعات مناسب و مناطق جنگلی آن، پرداختن به تنگنا‌های مربوط به مدیریت، مذاکره و گفتگو برای تقسیم قدرت (حقوق و مسوولیت ها) بین دولت‌ها و اجتماعات، توسعه چهارچوب اختیارات قانونی تهیه طرح‌های مدیریتی، ایجاد نهاد‌های محلی مقتدر و در بسیاری از موارد بازسازی ذخایر جنگلی است.

این کارشناس ارشد مسائل اقتصادی و اجتماعی منابع طبیعی با بیان اینکه در اوایل تصور می‌شد از جنگلداری اجتماع محور برای توقف جنگل‌زدایی استفاده شود، تاکید کرد: در حال حاضر انتظار می‌رود که بتوان از طریق آن به مجموعه‌ای از اهداف از جمله اهداف حفاظتی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی دست یافت.

وی ادامه داد: بهبود معیشت روستایی نه تنها به عنوان یک هدف فرعی بلکه به عنوان یک هدف اصلی برای ادامه حیات دولت‌ها و اجتماعات بین المللی تبدیل شده است و در برخی کشور‌ها هم راه حلی برای بحران چوب و سوخت مطرح شده است.

اسکندری افزود: وقتی حقوق شایسته و کافی برای اجتماعات محلی در نظر گرفته می‌شود آن‌ها می‌توانند مسائل را به طور خودگردان ساماندهی کنند و نهاد‌های محلی را برای استفاده درست و مدیریت پایدار توسعه دهند.

جنگلداری اجتماعی به دنبال جبران بی عدالتی و ظلم

این کارشناس ارشد مسائل اقتصاد و اجتماعی منابع طبیعی یادآور شد: طرفداران طرح جنگلداری اجتماع محور ادعا می‌کنند جنگلداری اجتماع محور می‌تواند بی عدالتی و ظلم را جبران کند و به اجتماعات روستایی برای دست یافتن به پایداری محلی اجتماعی و اقتصادی کمک کند.

اسکندری با اشاره به مسائل و چالش‌های کلیدی جنگلداری اجتماعی گفت: عدم ثبات در چهارچوب قانونی، کنترل محلی و همکاری مناسب و موثر نیازمند تمایل و شایستگی دولت برای مشروعیت بخشیدن و توانمندسازی نهاد‌های محلی و کمک به آن‌ها برای اجرایی کردن حق و حقوقشان از جمله این چالش‌ها است چرا که امیدبخش‌ترین روش‌ها وقتی که در اجرا با شکست مواجه می‌شوند، تمایل به نابودی دارند.

کندی اصلاحات قانونی و پیاده سازی آن در دولت‌ها دیگر چالشی بود که اسکندری به آن اشاره کرد و گفت: حتی قوی‌ترین طرح‌ها به دلیل وضعیت حقوقی و قانونی معلق تهدید می‌شوند و چالش دیگر که مانع اصلی پیشرفت به شمار می‌روید، بی میلی و اکراه بخش‌های سازمان یافته جنگل در واگذاری مسوولیت به سطوح ملی است.

سند احیای زاگرس

"سند احیای جنگل‌های زاگرس" در دولت سیزدهم تدوین شده و به گفته معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور حساسیت خوبی در سطح ملی و دولت برای حفاظت از جنگل‌های زاگرس ایجاد شده و کارگروهی در همین رابطه به ریاست معاون اول رییس جمهور با عضویت وزرا و استانداران مناطق زاگرس نشین تشکیل شده است.

نقی شعبانیان با بیان اینکه در این کارگروه سند احیای جنگل‌های زاگرس به عنوان سندی بالادستی برای حفاظت از این جنگل‌ها مطرح شده است، افزود: ذیل این سند، اقدامات منطقه‌ای و بخشی نیز انجام خواهد شد.

وی یکی از این اقدامات را در راستای تعادل بیولوژیکی به جنگل‌های زاگرس، مشارکت واقعی مردم عنوان و اضافه کرد: وقتی مشارکت مردم را شاهد خواهیم بود که آنان، منفعت خود را در حفظ جنگل‌های زاگرس بدانند، یعنی مردم نگران تخریب جنگل باشند.

معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور گفت: تنها راه نجات زاگرس از خطر نابودی، اجرای طرح جنگلداری مشارکتی است که طرح اولیه آن تدوین شده و از نیمه دوم سال آینده وارد فاز اجرایی می‌شود.

وی تاکید کرد: اگر توجه و حساسیت دولت و مردم را نسبت به در خطر بودن جنگل‌های زاگرس و ضرورت حفظ آن ایجاد کنیم، طی ۲ دهه قادر به نجات این جنگل‌ها خواهیم بود، البته این مهم نیازمند تخصیص اعتبارات مناسب است.

معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور وسعت جنگل‌های زاگرس را ۶ میلیون هکتار اعلام کرد و اظهار داشت: این جنگل‌ها از حیث اقتصادی و معیشتی برای مردم و کاهش معضلات زیست محیطی به ویژه در مقابل ریزگردها، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.

شعبانیان افزود: در سال‌های اخیر جنگل‌های زاگرس به دلایل انسانی و حوادث طبیعی از جمله خشکسالی‌های مداوم، استفاده بی رویه و نادرست و آتش سوزی‌های پی در پی وضع خوبی ندارد، در حالیکه اگر می‌خواهیم امنیت غذایی و زیستی و توسعه پایدار داشته باشیم، باید به این جنگل‌ها توجه کنیم.

از مساحت ۲ میلیون و ۹۳۷ هزار هکتار استان کردستان، بیش از ۳۷۴ هزار هکتار آن را جنگل تشکیل می‌دهد.

جنگل‌های استان کردستان که جز جنگل‌های زاگرس شمالی هستند در طول بیش از ۵۰ هزار سال گذشته تشکیل شده و به لحاظ محافظت از منابع آب و خاک، تولید محصولات فرعی، ذخایر ژنتیکی، مصارف درمانی، توانایی‌های اکوتوریستی و ارزش‌های زندگی، دارای اهمیت نابی است.

منبع ایرنا