مسجد گوهرشاد باعظمتی منحصر به فرد و دلبرانگی خاص، به عنوان یکی از جاذبه‌های مذهبی، تاریخی و فرهنگی مورد توجه و علاقه زائران و مجاوران است و دلشدگانی که از دور و نزدیک به زیارت حرم امام رئوف شتافته اند، اگر شده لحظاتی چند را در صحن این مسجد گذرانده و محو جاذبه معنوی و نیز زیبایی معماری آن می‌شوند.

مسجد جامع گوهرشاد، به دستور و حمایت مالی "گوهرشاد بیگم"، همسر شاهرخ تیموری، و با طراحی و اجرای استاد قوام الدین شیرازی، برجسته‌ترین معمار دوران تیموری، آغاز و پس از ۱۲ سال در سال ۸۲۱ هجری قمری تکمیل شده است.

بنای باشکوه این مسجد از هفت شبستان، چهار ایوان، ۲ گلدسته، یک صحن و یک گنبد فیروزه‌ای تشکیل شده است. گنبد و مناره‌های این مسجد با آجر لعاب دار مزین شده است. گنبد مسجد بر خلاف مساجد دیگر به صورت چهارگوش بر روی ایوانی مستطیل شکل بنا نهاده شده است. همچنین زیر نیم گنبد آن با گچ سفید پوشانده شده و در زیر گنبد نیز نقاشی‌هایی کشیده شده است، تمام نمای بیرونی نیز با کاشی معرق مزین شده است.

مناره‌های زیبای این مسجد نیز هر کدام ۴۳ متر ارتفاع دارند و کتیبه‌هایی روی آن وجود دارد. مورد جالب توجه در مورد مناره‌های مسجد گوهرشاد این است که روی زمین بنا شده‌اند و در کنار ایوان مقصوره بالا رفته‌اند.

بر ایوان مقصوره مسجد، تاریخ بنای آن بر کاشی‌های معرق ایوان به چشم می‌خورد. محراب مسجد نیز از جنس سنگ مرمر است و گنبد مسجد نیز بر بالای ایوان مقصوره قرار دارد.

شاهکار معماری

محمود طغرایی مسئول ثبت ملی آثار تاریخی، فرهنگی، ناملموس و طبیعی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی در خصوص این مسجد گفت: بسیاری از فضا‌هایی که هم اکنون در مجموعه حرم مطهر باقی مانده است در دوره صفوی و پس از آن ساخته شده و مسجد جامع گوهرشاد مربوط به قبل از این دوره و یکی از قدیمی‌ترین فضا‌های موجود این مجموعه است.

او افزود: قرار گرفتن موقعیت مسجد گوهرشاد در سوی قبله و تاکید بر انجام فرضیه نماز در این مکان مقدس، نیاز زیارت کنندگان را به فضایی مناسب و سرشار از آرامش تامین نموده است.

مسئول ثبت ملی آثار اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی ادامه داد: مسجد جامع گوهرشاد یکی از شاهکار‌های معماری ایران است. این مسجد با وسعت بسیار زیاد در حدود ۹ هزار و ۴۰۰ متر مربع، در مجموعه بنا‌های حرم مطهر و سمت قبله مضجع شریف امام رضا (ع) قرار دارد.

طغرایی با اشاره به  اینکه مجموعه گوهرشاد، یکی از بزرگترین مساجد ایرانی محسوب می‌شود بیان کرد: طرح کلی مسجد، همانند بیشتر مساجد دوران تیموری در سده هشتم و نهم هجری قمری، طرح چهار ایوانی است، ایوان قبله این مسجد، بسیار بزرگ و متصل به گنبدی مرتفع و باشکوه است و در ۲ سوی این ایوان که به مقصوره معروف است، ۲ مناره آجری و کاشی کاری شده با ارتفاع ۴۳ متر وجود دارد که زیبایی خاصی به ایوان و مسجد داده است.

او تصریح کرد: گنبد زیبا، بلند و وسیع این مسجد، از ویژگی‌های منحصر به فرد آن است. ارتفاع این گنبد آجری در حدود ۴۱ متر و محیط دایره آن در حدود ۸۵ متر است. این گنبد با این مشخصات، یکی از بزرگترین گنبد‌های تاریخی ایران محسوب می‌شود.

مسئول ثبت ملی آثار اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی تأکید کرد : یکی از مهم‌ترین عناصر موجود در زیر این گنبد خانه و در سمت قبله آن، محراب کاشی کاری بسیار زیبا و بزرگی است که در نوع خود بی نظیر است.

مسجد گوهرشاد، ۶ قرن هم‌نفَسی با حرم منور رضوی

طغرایی اظهار کرد: طراح تزیینات متنوع، تناسب معماری دقیق، پایداری و استحکام و استفاده حساب شده از همه آرایه‌ها و هندسه اسلامی ایرانی، مسجدی با ابهت و سرشار از آرامش را ساخته است.

او افزود: کاشی کاری‌های مرقع هفت‌رنگ، کتیبه‌های فراوان با خطوط زیبای ثلث، کوفی، نسخ یا نستعلیق مربوط به زمان‌های مختلف در جای جای این بنای عظیم، این مسجد را به موزه هنر‌های اسلامی، خط و خوشنویسی تبدیل کرده است.

طغرایی بیان کرد: مجموعه مسجد جامع گوهرشاد به عنوان یک اثر وقفی، از یک مدیریت منسجم و پایدار برخوردار بوده و توانسته با بیش از ۶۰۰ سال، همچنان پای برجای مانده و استمرار داشته باشد.

مسئول ثبت ملی آثار اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی تأکید کرد: در دوران تیموری و به مدد معماران و هنرمندان برجسته ایرانی از جمله قوام الدین شیرازی و شاگردان او و نیز با پشتیبانی افرادی که توان مالی مناسبی داشتند، بنا‌های ماندگار بسیاری در ایران فرهنگی آن زمان ساخته شد. بنا‌هایی زیبا و فاخر در شهر‌هایی همچون سمرقند، هرات، مشهد، تبریز، یزد، تربت جام و دیگر شهر‌ها به یادگار ماند که اغلب آن‌ها نیز مرمت شده و به مکان‌های گردشگری تبدیل شده‌اند.

طغرایی اظهار کرد: مسجد جامع گوهرشاد نیز هرچند از نظر طرح کلی از همان الگوی چهار ایوانی برخوردار است، ولی وجود ۲ مناره در ۲ طرف ایوان قبله، گنبدخانه متصل به آن و اندازه بزرگ و تناسبات هندسی کلی آن، در معماری دوران تیموری و در تاریخ معماری ایران منحصر به فرد است.

او  افزود: انتخاب این محل برای ساخت این مسجد بزرگ در دوران تیموری، در راستای همان روشی بود که معماران این دوره با احداث بنا‌های جدید در کنار سایر ساختمان‌های قدیمی، موجب توسعه آن مجموعه‌ها می‌شدند. ساخت مسجد جامع تیموری در مجموعه آرامگاهی شیخ احمد جام نیز با همین برنامه ساخته شده است.

مسئول ثبت ملی آثار اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی ادا مه داد: مسجد بزرگ گوهرشاد در سده‌های پس از ساخت و طی این ۶۰۰ سال، بار‌ها مورد بازسازی و تعمیر قرار گرفته است. در چندین کتیبه موجود که سده‌های بعدی بر روی بنا نصب شده به مرمت برخی از نقاط این مسجد اشاره شده است.

طغرایی با بیان اینکه کاشی‌کاری گنبد مسجد در ۱۵۰ سال گذشته، در چند مرحله تعویض و دوباره سازی شده است اظهار کرد: تصاویر خیلی قدیمی از این گنبد نشان می‌دهد که حداقل سه بار طرح کاشی‌ها تغییر یافته است و بروز حوادثی، چون زلزله، آتش سوزی و همچنین فرسودگی مصالح و سنگین بودن سازه مسجد، این مرمت‌ها را در طول عمر بیش از ۶۰۰ ساله بنا ناگزیر کرده است.

منبع: ایرنا