در طول تاریخ، نگاه‌ها و تفاسیر به عاشورا متفاوت و گوناگون بوده‌است. از نگاه عرفانی و ماورایی به عاشورا، تا الگویی برای آزادی و آزادگی، همه برداشت‌هایی است که از این واقعه بزرگ تاریخی اخذ شده است. اما مجموعاً در یک تقسیم‌بندی، تفاسیر عاشورایی ذیل دو گروه قابل بررسی هستند.

در نگاه اول تنها غم، حرف اول را می‌زند

تفاسیری که در آن عاشورا، واقعه‌ای ورای تاریخ و زمین بوده و در نتیجه امام حسین از «امام» بودن بالاتر می‌رود و چنان در آسمان‌ها می‌ماند که دسترسی به آن دشوار است. گویی امام تبدیل به «اسطوره» می‌شود و واقعه تاریخی کربلا به افسانه. بیت‌الغزل این نگاه به عاشورا غم و اندوه است و همه چیز در این راستا می‌چرخد و این محوریت به‌قدری فراگیر است که زبان‌حال روضه‌ها که امر پسندیده و مطلوبی است، در جای خود، وارد تاریخ می‌شود و جای گزاره‌های کتب تاریخ را می‌رباید! در این نگاه، تنها غم است که حرف اصلی را می‌زند و اگر قرار باشد ما با استناد به تاریخ از وجوه دیگر عاشورا سخن بگوییم، دخالت در دستگاه ابی‌عبدالله (ع) کرده‌ایم و مصیبت حادثه را منکر شده‌ایم.

بیشتربخوانید

• شبهه‌افکنی غربی برای تحریف عاشورا

به هر روی در این دیدگاه، هر چه هست بر مدار مصیبت عاشورا می‌چرخد و نه غیر آن، بلکه اگر قرار باشد چیزی جدای از مصیبت و اندوه عاشورا گفته شود، گویی بدعتی را در دین وارد کرده‌ایم. از نتایج این دیدگاه این است که نهضت حسینی از یک الگو تبدیل به یک استثنا شده که به هیچ روی نمی‌توان از آن درس گرفت بلکه آن امر شخصی و مخصوص به سیدالشهدا است. محمدتقی سپهر در «ناسخ‌التواریخ» می‌گفت: «نمی‌دانیم چرا امام حسین (ع) قصد شهادت کرد، زیرا که تکلیف امام بیرونِ غیر از تکالیف خاص و عام است». علامه مجلسی هم در رساله «حکمت شهادت سیدالشهدا» می‌نویسد: «حکمت شهادت امام حسین (ع) از فروع مسأله قضا و قدر است و نهی از تفکر در این مسئله در احادیث بسیار وارد شده است.» القصه، عاشورا برای این طیف تنها پاره‌ای از تاریخ است که در برهه‌ای از زمان اتفاق افتاد و با شهادت حسین بن علی و اصحابش و به اسارت رفتن اهل‌بیت آنان و زینب کبری پایان می‌یابد و تنها با جزع و فزع می‌توان یاد سیدالشهدا را زنده نگه‌داشت.

در نگاه دوم حماسه عاشورا مقدم بر بکاء است.

اما در گروه دوم، تفاسیری از عاشورا در برگرفته می‌شود که در کنار غم و بکاء امام حسین (ع)، به حماسه ایشان و هدف او از خروج و قیام توجه دارد. به عبارتی برعکس نگاه اولی که حسین بن علی اسطوره و استثنای غیرقابل اقتداست، در این نظرگاه با استناد به قول خود سیدالشهدا (ع) که فرمودند «ولکم فیّ اسوة» حماسه عاشورا مقدم بر بکاء است. چرا که آزادی‌خواهی و «انی لم اخرج اشرا و لا بطـرا و لا مفسدا و لا ظالما و انما خرجت لطلب الاصلاح فی امة جدی (ص) ارید ان امر بالمعروف و انهی عن المنکر و اسیر بسیرة جدی و ابی علی ابن ابی طالب (ع)» مقدم و پیش از «وا محمداه صلى علیک ملیک السماء هذا حسین مرمل بالدماء مقطع‏ الأعضاء و بناتک سبایا إلى الله المشتکى و إلى محمد المصطفى و إلى علی المرتضى و إلى حمزة سید الشهداء وا محمداه هذا حسین بالعراء یسفی علیه الصبا قتیل أولاد البغایا» است. در این نگرش کربلا و حسین بن علی نه یک «استثنا» و چیزی منفرد و جدا، بلکه خود متعلق به جریان و خط «حق» است و نه تنها، نهضت حسینی با عاشورا پایان نیافت، بلکه نقطه عطفی برای جبهه حق است که از عاشورا چهره جدید و رویکرد تازه‌ای از آن پدید می‌آید.

تفاوت نگاه به شخصیت‌های عاشورایی طبق این دو دیدگاه

حال با توجه به این دو دیدگاه، نگاه به شخصیت‌های عاشورایی هم متفاوت خواهد بود. در نگاه اول حضرت زینب (سلام‌الله علیها) تنها زن پریشان‌حال و مصیبت زده‌ای است که به اسارت رفته و در روضه‌های دروازه شام و مجلس عبیدالله و یزید (لعنة‌الله علیهما) خلاصه می‌شود. در نگاه منفعلانه به عاشورا که در مورد کندوکاو تاریخی آن باید سکوت اختیار کرد و لام تا کام از ماهیت خروج امام حسین (ع) سخن به میان نیاورد، خاندان حسینی عزتشان با محوریت «غم و اندوه» در هاله‌ای از غبار پنهان می‌شود. انگار نه انگار که حماسه کربلا تا کوفه و از کوفه تا شام، قسمیش بر دوش جهاد تبیین علی بن الحسین (ع) بود و نیمی از آن بر دوش زینب (س). مادر شهید، دختر شهید، خواهر شهید، عمه شهید؛ که تمام داغ‌های عالم را به یکباره در ظرف چندساعت دیده، اما غم و غصه‌اش نباید او را از رسالتش باز دارد.

در دید و نظرگاه دوم قضیه متفاوت است، هرچند رنج و بلای زیادی تحمیل بر دختر علی (ع) می‌شود و به اسارت رفتن والا مخدره‌ای، چون او، دل هر خوش انصافی را به درد می‌آورد؛ ولی تازه حماسه‌سازی‌های او و جهاد اکبر و اصغرش از عصر عاشورا شروع می‌شود و آن را به عزتی می‌رساند که هنگام خطبه‌خوانی حضرت در کوفه راوی می‌گوید: «زینب، دختر علی را دیدم و هرگز زنی با حیا را، چون او سخنور ندیده بودم. گویا از زبان امیرالمؤمنین سخن می‌گفت.» در ظاهر، زینب اسیر بند و زنجیر یزیدیان است، اما تأثیر «کلام» او به قدری محکم بود که بتواند فاتحان ظاهری را به اسارت روشنگری و افشا مبتلا کند.

۲ بخش حماسه حسینی

آری، حماسه حسین دو بخش و پاره دارد، اولی‌اش جهاد مردانه حسینی است که فریاد «هیهات منّ‌الذلّة» نماد آن می‌شود، و پاره بعدی، تبیین زنانه و تربیت زینبی است. آنجا که بر سر مست لا یعقل اموی فریاد سر داد: «فَکِدْ کَیْدَکَ وَ اسْعَ سَعْیَکَ وَ نَاصِبْ جُهْدَکَ فَوَ الله لَا تَمْحُو ذِکْرَنَا وَ لَا تُمِیتُ وَحْیَنَا وَ لَا تُدْرِکُ أَمَدَنَا وَ لَا تَرْحَضُ عَنْکَ عَارَهَا وَ هَلْ رَأْیُکَ إِلَّا فَنَدٌ وَ أَیَّامُکَ إِلَّا عَدَدٌ وَ جَمْعُکَ إِلَّا بَدَدٌ یَوْمَ یُنَادِی الْمُنَادِی أَلا لَعْنَةُ الله عَلَى الظَّالِمِینَ؛ هر کید و مکر، و هر سعی و تلاش که داری به کار بند، سوگند به خدای که هرگز نمی‌توانی، یاد و نام ما را محو و وحی ما را بمیرانی، چه دوران ما را درک نکرده، این عار و ننگ از تو زدوده نشود. آیا جز این است که رأی تو سست است و باطل، و روزگارت محدود و اندک، و جمعیت تو پراکنده شود، آری، آن روز که ندا رسد: أَلا لَعْنَةُ اللهِ عَلَی الظَّالِمِینَ.»

اهمیت شناسایی شخصیت زینب کبری (س) در آنجاست که ایشان در طول تاریخ همواره عظمتی خاص نزد طائفه شیعیان بالاخص زنان آنان داشته است. حال کدام زینب باید الگو و نمونه زن مسلمان معرفی شود؟ زینبی که اسیر غم و گریه است و تمام دوران اسارت، چون سایر اسرای عالم در برابر فاتحان سر خم آورده؟ یا زینبی که عزتمندانه خود لباس رزم بر تن فرزندان می‌کند و روانه میدان نبرد و حق و باطل کرده و در دوران اسارت هم علی‌وار خطبه‌سرایی می‌کند؟ مگر زینب‌گونه‌های عصر ایثار و شهادت را فراموش کرده‌ایم؟ مگر ندیدیم آن زنی که یک به یک، پسرانش را روانه جبهه می‌کند و افسوس دارد که چرا تعداد پسرانش بیش از این نیست تا فدای اسلام و دین کند؟ اینان به کدام زینب اقتدا کردند؟ زینب مجاهد یا زینب اسیر؟

منبع: فارس