خشکسالی در جهان همه چیز را تحت شعاع قرار داده است و هشدار‌ها گواه این است که جنگ‌های آینده بر سر آب خواهد بود، اینک «کم آبی» تنها یک واژه نیست بلکه بحرانی است که باید راهبرد لازم برای مقابله با آن تعریف شود.

خراسان شمالی که دیرزمانی با کوهستان‌های سرسبز و چشمه‌های روان به قطب کشاورزی شهره بود، دوران چروکیدگی و نحیفی خود را سپری می‌کند و بر اساس تحلیل شاخص «استاندارد بارش، تبخیر و تعرق» (SPEI) در بازه یک ساله، ۸۵ درصد از مساحت شمالشرق کشور درگیر خشکسالی است.

باید چاره‌ای اندیشید و کاری کرد و برای نجات این سرزمین طرح ارایه داد و برنامه‌ریزی کرد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که متاسفانه مقابله با خشکسالی در دولت‌های گذشته مورد غفلت واقع شده است و مسوولان دولت سیزدهم با رونمایی از طرح "اصلاح الگوی کشت" سعی در کنترل خشکسالی خزنده را دارند و این طرح که با استقبال کشاورزان همراه بود بر اساس آن کشت گیاهان پر آب طلب جای خود را به گیاهان کم آب طلب می‌دهند، کاهش منابع آبی و حتی تنش دمایی موجب شد تا در این سال‌ها برخی از کشاورزان این خطه دست به کار شوند و به شکل خودجوش به تغییر الگوی کشت اهمیت دهند، اما این اقدامات کافی نبود، زیرا که همراهی و احساس مسوولیت کشاورزان و مدیریت کارشناسی و علمی مسوولان لازمه اجرای آن است.

زیتون گیاهی کم آب طلب و دارای ارزش غذایی زیادی است که در این شرایط خشکسالی بعنوان جایگزین بسیاری از گیاهان دیگر پیشنهاد می‌شود و در برنامه‌ریزی‌های جهاد کشاورزی خراسان شمالی نیز در اولویت کشت قرار دارد و سعی دارند سطح کشت این گیاه را در چند سال اخیر از ۲۰۰ به ۵۰۰ هکتار برسانند.

ارزش حیاتی این گیاه دیرینه چنان مهم است که خداوند در قرآن کریم به آن سوگند یاد کرده و مردم از زیتون به عنوان میوه بهشتی نام می‌برند و گروهی از دانشمندان منشاء زیتون را حوزه جغرافیایی ایران و سوریه می‌دانند که به تدریج به حوزه مدیترانه و دیگر مناطق مستعد کشورمان از جمله خراسان شمالی انتقال یافته است.

شهرستان مانه و سملقان از نظر اقلیمی مستعدترین منطقه استان برای کاشت زیتون و دارای بیشترین باغ زیتون است، اما اکنون این باغداران از نبود صنایع تبدیلی و ارقام محافظ در برابر سرما گلایه دارند و محصولی که در این استان برداشت می‌شود از کارخانه‌های روغن کشی استان گلستان سر در می‌آورد و سود اصلی عاید استان همجوار می‌شود.

کشت زیتون در اولویت

الگوی کشت طرحی است که ۱۸ مهر ماه سال ۱۴۰۱ به عنوان یک سند راهبردی بخش کشاورزی با حضور مسوولان کشوری و در دومین جلسه شورای عالی آب در دولت سیزدهم رونمایی شد.

هر چند این سند هنوز به همه استان‌های کشور از جمله خراسان شمالی ابلاغ نشده است، اما در قالب آن به کشاورزان گفته می‌شود چه محصولی را به چه میزانی، در کجا و چه زمانی کشت کنند تا هم منابع آب و خاک حفظ شود و هم درآمد بیشتری برای این قشر حاصل و از همه مهمتر امنیت غذایی کشور نیز تامین شود.

الگوی کشت عبارت است از تعیین یک نظام کشاورزی با مزیت اقتصادی پایدار مبتنی بر سیاست‌های کلان کشور، دانش بومی کشاورزان و بهره‌گیری بهینه از پتانسیل‌های منطقه‌ای با رعایت اصول اکوفیزیولوژیک تولید محصولات کشاورزی در راستای حفظ محیط زیست است.

کارشناسان بر این باورند که با توجه به تکرار هرساله سریال پرماجرای عرضه محصولات کشاورزی و ضرر و زیان تولید کنندگان، تنها راه غلبه بر این وضعیت بازار محصولات کشاورزی گذر از شیوه‌های سنتی به روش‌های جدید و با برنامه ریزی است به گونه‌ای که اقتصاد برد - برد، منافع هر دو سوی معامله، یعنی هم کشاورز و هم صنایع و بازرگانان و دولت را تامین کند.

زیتون از جمله محصولاتی است که در دایره طرح اصلاح الگوی کشت جای می‌گیرد و توسعه آن می‌تواند موجب صرفه جویی در آب و دیگر هزینه‌ها شود از این رو این محصول مهم در طی این سال‌ها در اولویت‌های کشت خراسان شمالی قرار گرفته است.

مدیر امور باغبانی سازمان جهادکشاورزی خراسان شمالی در این باره گفت: طرح توسعه زیتون در باغ‌های این خطه از سال ۱۳۸۷ در دستور کار قرار گرفت و ۱۲ رقم نهال در مناطق نیمه گرمسیر شهرستان مانه و سملقان کشت شد و توسعه این محصول در سال ۱۳۸۰ به ۵۰۰ هکتار رسید.

وی عنوان کرد: برنامه ریزی مناسبی در توسعه کشت این محصول در خراسان شمالی انجام نشد و بیشتر درختان زیتون در دمای منفی ۹ درجه سانتیگراد سال‌های گذشته خشک شدند و باغ‌های زیتون منطقه به زوال رفتند و این سطح از کشت در نهایت به ۲۷۰ هکتار رسید.

مدیر امور باغبانی سازمان جهادکشاورزی خراسان شمالی ادامه داد: توسعه باغ‌های زیتون با واردات ارقام کم آب طلب و مقاوم تا سرمای منفی ۶ درجه در دستور کار قرار گرفت و ارقام جدید در سال ۱۳۹۶ در سطح ۲۱۲ هکتار کشت شد و ۱۶۳ هکتار آن امسال به مرحله باردهی رسیده است.

وی با بیان اینکه زیتون خراسان شمالی از کیفیت بسیار مناسبی برخوردار است گفت: زمان برداشت این محصول از شهریورماه تا اواخر مهرماه ادامه دارد و میزان باردهی این محصول در هر هکتار حدود پنج تن است.

عفتی با بیان اینکه کشت زیتون بدلیل خشکسالی و تغییرات آب و هوایی در اولویت قرار دارد افزود: کشت این محصول در سطح ۵۰۰ هکتار در مناطق نیمه گرمسیر استان در محدوده روستای "آق مزار" شهرستان مانه سملقان و رودخانه شیرین سو تا مرز استان گلستان در دستور کار قرار دارد که باید اجرایی شود.

وی یادآور شد: امسال ۴۰۰ تن زیتون از ۱۶۳ هکتار سطح زیر کشت این محصول در باغ‌های استان برداشت شد و با این روند شرایط این محصول مهم بهبود می‌یابد.

نبود واحد‌های فرآوری حلقه مفقوده زیتون‌کاران

مهم‌ترین بخش تولیدی این استان کشاورزی است و ۳۶.۴ درصد شاغلان استان در بخش کشاورزی مشغول به فعالیت هستند که این شاخص در کشور ۱۸.۹۹ درصد است بنابراین اهمیت این بخش در توسعه و اشتغالزایی این خطه کاملا مشهود است و هر گونه سرمایه گذاری در این حوزه اثرات مثبتی در معیشت خانواده ایجاد می‌کند.

فرآوری محصولات کشاورزی از مهمترین شاه کلید‌های توسعه در بخش کشاورزی استان محسوب می‌شود و از آنجایی که ۵۲ درصد محصولات کشاورزی خراسان شمالی شانس فرآوری دارد، نقش صنایع تبدیلی در این شرایط برجسته می‌شود.

سالانه یک میلیون و ۲۰۰ هزار تن تا یک میلیون و ۵۰۰ هزار تن انواع محصولات زراعی و باغی استان برداشت می‌شود که صنایع تبدیلی و غذایی استان توان فرآوری ۸۵۲ هزار تن آن را دارد و در حدود ۱۰۰ واحد صنایع تبدیلی در این استان فعال است که ۳۰ واحد مربوط به حوزه تولیدات دامی و حدود ۷۰ واحد نیز در بخش باغی و زراعی است و این میزان از صنایع تبدیلی نیاز بهره برداران بخش کشاورزی را تامین نمی‌کند.

بر اساس نظر دست اندرکاران این حوزه، زیتون از جمله محصولاتی است که در صورت فرآوری بهره اقتصادی زیادی خواهد داشت و اکنون خراسان شمالی بدون واحد فرآوری محصول خود را به استان همجار گلستان صادر می‌کند و استان گلستان که دارای ۲۰ واحد فرآوری زیتون با ظرفیت سالانه ۱۵ هزار و ۲۰۵ تُن است بیشتر سود کشاورزان را عاید خود می‌کند.

مدیر امور باغبانی سازمان جهادکشاورزی خراسان شمالی با بیان اینکه نبود واحد‌های فرآوری و صنایع تبدیلی سبب رنج زیتون‌کاران این خطه شده است، گفت: در بهره‌وری از این موهبت الهی تا به امروز کار چندانی در استان انجام نشده است و محصول با کیفیت این استان در واحد‌های صنعتی استان‌های همجوار فرآوری می‌شود.

محمد عفتی عنوان کرد: کارخانه روغن‌کشی چندانی در این استان وجود ندارد و نباید انتظار داشته باشیم که فرهنگ استفاده از این محصول پرخاصیت در این خطه نهادینه شود.

وی اهمیت بخش صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی را شامل کمک به توسعه پایدار بخش کشاورزی و دستیابی به امنیت غذایی از طریق فرآوری و نگهداری محصولات کشاورزی و کمک به کاهش ضایعات محصولات کشاورزی دانست.

مدیر امور باغبانی سازمان جهادکشاورزی خراسان شمالی همچنین افزایش ارزش افزوده و بهره وری در این بخش، استفاده بهینه از منابع و امکانات موجود، ایجاد اشتغال پایدار و جذب نیروی انسانی آزاد شده از بخش، کمک به افزایش صادرات غیر نفتی و تسهیل در دسترسی به توسعه پایدار روستا‌ها از دیگر مزایای ایجاد این نوع صنایع عنوان کرد.

وی چالش‌های این حوزه را نیز شامل نبود تسهیلات ارزان قیمت (سرمایه ثابت وسرمایه در گردش) به خصوص سرمایه در گردش عنوان کرد و گفت باید در این زمینه چاره اندیشی شود و مشکل نقدینگی زیتون کاران برطرف شود.

درخت زیتون و به ویژه شاخه زیتون، جایگاه مهمی در ذهن زنان و مردان دارد و در گذشته زیتون نه تنها نشانی از صلح بلکه نمایان‌گر ثروت و وفور کشور بود و کبوتری که یک شاخه زیتون در منقارش باشد، به عنوان سمبل جهانی، از وحدت و صلح شناخته شده است و کسی چه داند شاید این نماد صلح نجات بخش مردم در جنگ‌های خشکسالی باشد.

زیتون یکی از گیاهان پرخاصیتی است که بیشتر در مناطق ساحلی دریای مدیترانه رشد می‌کند، این گیاه برای رشد و میوه دهی به فصول گرم و طولانی نیاز دارد و این گیاه در مناطق آب و هوایی خشک و نیمه خشک که آب، خاک و نور مناسبی دارد و همچنین از زمستان‌های معتدل و تابستان‌های گرم و خشک و طولانی برخودار است، رشد می‌کند.

بهترین زیتون در ایران "زرد زیتون" است و به علت داشتن روغن زیاد و واکنش مثبت به همه شرایط آب و هوایی و اقلیمی، توجیه اقتصادی بالایی دارد.

خراسان شمالی ۳۴۴ هزار هکتار عرصه کشاورزی دارد که از این سطح ۳۰۰ هزار هکتار را اراضی زراعی و مابقی را باغ تشکیل می‌دهد که حدود ۸۰ هزار بهره بردار بخش کشاورزی محسوب می‌شود.

سابقه امر نشان داده است که خشکسالی تنها دغدغه بخش کشاورزی این خطه نیست بلکه سیاست‌های نادرست مدیریتی در گذشته نیز توانسته تعادل این بازار را بر هم زند چرا که سالانه افزون بر یک میلیون و ۵۰۰ هزار تن انواع تولیدات زراعی، باغی و دامی دارد که تنها بخش اندکی از آن در زمان تولید توسط صنایع و یا بخش دولتی خریداری می‌شود و بخش عمده‌تر آن به علت وضعیت نابسامان بازار، اسیر دست دلال‌بازی سودجویان می‌شود.

سهم بخش کشاورزی استان ۱.۱ درصد از تولید ناخالص بخش کشاورزی کشور است که مهمترین بخش تولیدی استان بخش کشاورزی است.

سطح اراضی کشاورزی و بایر خراسان شمالی ۴۰۰ هزار هکتار است، کل اراضی استان ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار هکتار است که اکنون ۱۳ درصد از این سطح به بخش کشاورزی اختصاص دارد و ۸۷ درصد نیز اراضی غیرکشاورزی است.

سهم خراسان شمالی ۶ دهم درصد از تولید ناخالص داخلی تمامی بخش‌های اقتصادی کشور است که سهم بخش کشاورزی این استان ۱.۱ درصد از تولید ناخالص بخش کشاورزی را شامل می‌شود.

حدود ۴۴ درصد از این جمعیت در روستا‌ها سکونت دارند و ۳۷ تا ۴۲ درصد اشتغال این استان در حوزه کشاورزی است.

منبع: ایرنا