واکسن، یک فرآورده زیستی است که در برابر یک بیماری میکروبی مشخص، ایمنی فعال اکتسابی تولید می‌کند. در گذشته تولید یک واکسن به یک دهه زمان نیاز داشت، ولی واکسن کووید-۱۹ زمان تولید را برای استفاده اضطرار به کمتر از یک سال کاهش داد و راز این کاهش زمان فناوری mRNA  است که در چند دهه گذشته محققان برای توسعه آن تلاش کردند.

این درمان جدید مبتنی بر mRNA با استفاده از اجزای سلولی بدن ما است که با ایجاد یک واکنش ایمنی، از بدن در برابر ویروس‌ها محافظت می‌کند و حتی قادر است در آینده بیماری‌های نوظهوری را با همان سرعتی که به ما سرایت می‌کنند، از ما دور کند.

عامل اصلی واکسن mRNA در اسم آن یعنی mRNA یا RNA پیام رسان نهفته است؛ توالی یک مولکول ۵ رشته‌ای RNA که توالی ژنتیکی یک ژن را نسخه‌برداری و آن‌ها را برای ساختن پروتئین، منتقل می‌کند.

زمانی که mRNA وارد سلول بدن ما می‌شود، بخشی از سلول به نام "ریبوزوم" را ترجمه می‌کند و این ساختار را تا تشکیل پروتئین کدگذاری شده، ادامه می‌دهد.

mRNA موجود در این واکسن‌ها دقیقا به همین شیوه عمل می‌کنند و دانشمندان از این خاصیت برای بالا بردن ایمنی بدن ما در برابر یک ویروس استفاده می‌کنند، به این صورت که ابتدا محققان میلیون‌ها مولکول mRNA را با دستورالعمل‌هایی برای تولید پروتئین ویروسی کدگذاری می‌کنند، سپس این مولکول‌ها را به نانو ذره‌ای که تقریبا هزار برابر کوچکتر از متوسط یک سلول است، تزریق می‌کنند.

این نانو ذره از لیپید ساخته شده، یعنی همان نوع چربی که غشاء دور سلول‌ها را تشکیل می‌دهد، ولی این لیپید‌ها به طور ویژه‌ای برای محافظت از mRNA در سفرش به بدن و کمک به ورود آن‌ها به سلول طراحی شده است.

پس از تزریق واکسن، نانو ذره‌ها در بدن پراکنده شده و پوشش چربی هر نانو ذره به چربی غشاء سلول مورد نظر می‌پیوندد و  mRNA را برای انجام وظیفه‌اش به درون سلول آزاد می‌کند.

قبل از مصرف، این واکسن‌ها باید در دمای منهای ۲۰ تا منهای ۸۰ درجه سانتی‌گراد نگهداری شوند تا اثربخشی خود را از دست ندهند.

در حالی که واکسن حاوی ماده ژنتیکی و ویروسی وارد بدن ما می‌شود، ولی هرگز این مواد، DNA  ما را تغییر نخواهند داد؛ چرا که مولکول mRNA که عمر کوتاهی دارد، تنها برای دسترسی به DNA به آنزیم‌های اضافی و یا سیگنال‌های شیمیایی نیاز دارد؛ از این رو هیچ کدام از مواد موجود در واکسن‌های مبتنی بر mRNA تغییر دهنده DNA نیستند.

زمانی که mRNA وارد سلول می‌شود، ریبوزوم ساختارش را ترجمه و شروع به سر هم کردن پروتئین ویروسی می‌کند و در واکسن‌های کووید-۱۹، این پروتئین یکی از میخک‌هایی است که روی سطح ویروس یافت می‌شود. به تنهایی و بدون اجرای باقی مانده ویروس، این ویروس‌ها بیمازی‌زا نیستند، ولی قادرند سیستم ایمنی ما را تحریک کنند.

فعال کردن سیستم ایمنی می‌تواند برای بدن چالش‌برانگیز باشد و در برخی‌ها موجب خستگی کوتاه مدت و یا تب و لرز و درد عضلانی شود، ولی معنای آن بیمار شدن فرد گیرنده واکسن نیست، بلکه نشان از عمل کردن واکسن برای ایمنی‌زایی بدن در برابر ویروس است.

از سوی دیگر پادتن‌های ایجاد شده از این واکسن می‌تواند خطر ابتلا به گونه‌های جدید کووید را کاهش دهد که این رویکرد از مزایای قابل توجه واکسن‌های مبتنی بر mRNA نسبت به واکسن‌های سنتی است.

ظهور فناوری mRNA می‌تواند تولید واکسن را در مدت چند هفته برای محققان مهیا کند و این ابزار جدید قدرتمند، توانایی مبارزه بی‌پایان علیه بیماری‌های نوظهور را کسب کرده است.

دستیابی فناوران به فناوری نوظهور mRNA

نخستین واکسن کووید ۱۹ مبتنی بر mRNA ایرانی با نام "رناپ" در یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان با نام کُرِناپسین (CORENAPCIN) تولید شده و با موافقت سازمان غذا و دارو به مرحله کارآزمایی بالینی رسیده است.

واکسن تولید شده در این شرکت بر پایه پلتفرم mRNA است. این مجموعه فناور با حمایت‌های ستاد توسعه سلول‌های بنیادی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری فعالیت می‌کند و در مرکز رشد دانشگاه علوم پزشکی تهران استقرار یافته است. واکسن کرونای این شرکت با اتکا به توانمندی متخصصان داخلی تولید شده است.

این شرکت از سال ۹۸ فعالیت خود را در حوزه توسعه دانش فنی بومی با تکیه بر ظرفیت‌های بالقوه داخلی آغاز کرد. این شرکت بر روی تولید فرآورده‌های زیست فناورانه‌ای که عمدتا دارو‌هایی مبتنی بر فناوری استفاده از mRNA هستند، تمرکز کرده است.

این واکسن تولید شده با فناوری راهبری mRNA،  قرار است فردا شنبه ۶ اسفند ماه با حضور معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهوری رونمایی شود.

یکی دیگر از شرکت‌های دانش بنیان کشور نیز از دیگر شرکت‌های سازنده واکسن کرونا در کشور است. مجموعه‌ای فناور که از سال ۹۳ توسط جمعی از اعضای هیات علمی انستیتو پاستور ایران و دانشگاه علوم پزشکی تهران پایه‌گذاری شد.  این شرکت در شرایط بحرانی کشور با کمک توان دانشی نیرو‌های متخصص خود برای تولید واکسن کرونا تحقیقات گسترده‌ای انجام داده است.

زیست‌بوم فناوری و نوآوری از همان آغازین روز‌های شیوع کرونا در حوزه پیشگیری، کاهش عوارض و درمان این بیماری وارد شد و اقدامات مختلفی را هم برای این کار آزمود. تولید واکسن کرونا توسط شرکت‌های داخلی و با اتکا به توان دانشی جوانان ایرانی یکی از این روش‌ها بود که اتفاق افتاد وبه زودی مردم از عواید آن بهره‌مند می‌شوند.