قدیم‌ترها می‌شد هر شهر را از درختش شناخت و درخت‌ها شناسنامه شهر بودند. آدم با بهارنارنج یاد شیراز می‌افتاد و با بلوط یاد جاده‌های جنگلی زاگرس. حالا اگر مسیرتان را از شمال به جنوب و از آن جا به شرق یا غرب کج کنید، شاید در خیابان جز چند درخت با شکل‌و‌شمایل یکسان نبینید و این به ضرر محیط‌زیست است.

طبیعت، قانون منحصربه‌فردی دارد که می‌گوید در آن نباید هیچ‌چیز جابه‌جا شود و اضافه‌کردن حتی یک گونه جدید، می‌تواند محیط‌زیست را تهدیدکند. همان بلایی که بیشتر درخت‌های سوزنی‌شکل مانند کاج بر سر طبیعت و مردم آورده‌اند. پای این درخت‌ها برخلاف درختان برگ‌ریز همیشه تاریک و سایه است و میکروارگانیسم‌ها و گیاهان کوچک، به‌خصوص افزایش‌دهنده‌های نیترات خاک، فرصت رشد بهاری پیدا نمی‌کنند. به‌همین دلیل شناسایی درخت و گونه‌های گیاهی بومی هر منطقه برای حفظ محیط‌زیست پایدار بسیار کمک‌کننده است. تنوع توپوگرافی و آب‌و‌هوا در ایران باعث‌شده تا بیشتر مناطق کشورمان مهیای کشت درختان بومی باشد. به طوری‌که حدود ۱۸۰۰ گونه گیاه انحصاری در ایران وجوددارد و جزو ذخیره‌های ژنتیکی گیاهی کشور به‌شمار می‌آیند. در این مطلب به مناسبت ۱۵ اسفند روز درخت و درختکاری، ایران بزرگ را مرور کردیم تا از درختان بومی هر منطقه و قصه‌شان بگوییم. درختانی که با آب‌وهوای همان منطقه سازگارترهستند، در آن خاک بهتر ریشه می‌دوانند و سر به آسمان می‌سایند.

انبه سوگلی جنوب

کجا؟ بندرعباس و سیستان‌وبلوچستان

انبه اگر درخت جایی غیر از جنوب بود جای تعجب داشت. درختی که در این منطقه رشدمی‌کند باید شبیه مردمانش باشد؛ خونگرم و دوست‌داشتنی. در بندرعباس درخت انبه سوگلی ا‌ست و وقتی کلنگ خانه‌ای حیاط‌دار می‌خورد حتما در باغچه جایی برای کاشت درخت انبه در نظر گرفته‌می‌شود. انبه در روز‌های پایانی زمستان، گل می‌دهد و بعد هم میوه. جنوبی‌ها انبه کوچک و نرسیده را مانند چغاله بادام و گوجه‌سبز نوبرانه می‌دانند. درخت‌های انبه عمر درازی دارند و می‌توانند بعد از ۳۰۰ سال میوه بدهند. خوب قد می‌کشند و گاهی به ۴۰ متر هم می‌رسند. اتفاق شگفت‌انگیز این که رنگ برگ‌های درخت انبه بعد از جوانه‌زدن نارنجی مایل به صورتی است و بعد لباس سبز تیره می‌پوشد.

شب‌خسب زیبای مقاوم

کجا؟ گیلان، مازندران

اسم «شب‌خسب» را شاید نشنیده‌باشید، اما این درخت کوتاه‌قد را با گل‌های سفید و صورتی ظریف و افشان و سایه پت‌وپهن‌اش، حتما دیده‌اید. شب‌خسب که به ابریشم ایرانی معروف است، عمدتا در مناطق آسیای شرقی رشد می‌کند و در ایران بیشتر در جنگل‌های خزری، دیده می‌شود. خیلی هم درخت بی‌ادعا و سربه‌زیری است و معمولا به‌صورت خودرو هرجا که آفتابی و رودخانه‌ای و تپه‌ای باشد، سر از زمین درمی‌آورد. علت ابریشم نامیده شدن این درخت، معلوم است؛ برگ‌های ابریشمین نرمش، اما اسم شب‌خسب از کجا می‌آید؟ اگر این درخت را شب‌ها دیده و به برگ‌هایش دقت کرده‌باشید، برگ‌هایش را به حالت جمع‌شده می‌بینید؛ انگار خوابیده‌باشند. ابریشم نرم‌ونازک ایرانی، برعکس اسمش، خیلی مقاوم است هم آلودگی‌های محیطی را تاب می‌آورد و هم دربرابر خشکی و گرما خم به ابرو نمی‌آورد.

نارون خوش‌قدوبالای رو به انقراض

کجا؟ شمال کشور

نارون را در پارک‌ها، کوچه و خیابان و باغ‌ها زیاد دیده‌اید؛ درختی نورپسند، خوش‌قد و بالا و با سایه دلچسب که قدمتش به حدود ۲۰میلیون سال پیش می‌رسد. سازگاری نارون با شرایط محیطی باعث شده که در هر شرایطی دوام بیاورد، اما خب آب‌وهوای معتدل و نور مستقیم را ترجیح می‌دهد. یکی از چندین گونه این درخت یعنی نارون برگریز، خاص ایران است منتها چندوقتی است حال خوشی ندارد و به‌دلیل بیماری مرگ نارون، درمعرض انقراض است. مرگ نارون، یک‌جور بیماری قارچی است که با پژمردگی ناگهانی برگ‌ها و خزان زودتر از موقع درخت، خودش را نشان می‌دهد. در شمال کشور، درختی از تیره نارون، با نام «آزاد» می‌روید. ردپای آزادِ راست‌قامت را که به‌طور طبیعی در مناطق جلگه‌ای می‌روید، می‌توان در باغ‌های لوکس به‌جامانده پیدا کرد. تماشای برگ‌های طلایی آزاد در پاییز، از صحنه‌های محبوب پادشاهان بوده‌است.

حرا ساکن شگفت‌انگیز دریا

کجا؟ بوشهر

حرا از شگفت‌انگیزترین درخت‌هایی است که در ایران سراغ داریم؛ درختی آب شورزی که ریشه در دریا دارد. آب شور دریا را می‌گیرد، در خود تصفیه می‌کند، نمک اش را بیرون می‌ریزد و آب شیرین‌شده را نوش جان می‌کند. اگر سری به جنگل‌های حرا در جنوب کشور زده‌باشید، حتما دیده‌‎اید که این درخت هنگام جزر سر از آب درمی‌آورد و موقع مد، تا نیمه در آب فرو می‌رود. حرای منحصربه‌فرد در شیوه تکثیر هم روش خاص خودش را دارد؛ دانه، روی تنه درخت جوانه می‌زند و نهال جوان پا می‌گیرد. بعد از درخت مادر جدا می‌شود، به گل‌ولای پای درخت فرو می‌رود و درختی جدید و برنا در خاک و آب، ریشه می‌کند. درخت‌های همیشه‌سبز حرا، با سازگاری خوبی که با آب شور پیدا کرده‌اند، توانسته‌اند طی میلیون‌ها سال دربرابر انواع ناملایمت‌های طبیعی، از خودشان دفاع کنند.

گردو طلای سبز

کجا؟ همدان

گردو یکی از محصولات کشاورزی پرطرفدار در بازار‌های داخلی و خارجی است و برخی استان‌ها باتوجه به اقلیم مناسب برای رشد این محصول، سطح زیرکشت بالایی را به گردو اختصاص داده‌اند. همدان یکی از استان‌های مهم در زمینه کشت گردو به‌شمار می‌رود و شهرستان تویسرکان در این استان به پایتخت گردوی کشور معروف است. براساس اعلام وزارت جهادکشاورزی، متوسط تولید گردو در هرهکتار از باغ‌های گردوی کشور، ۲ هزارو ۳۷۹ کیلوگرم است، درحالی‌که این رقم در تویسرکان به ازای هرهکتار به ۴ هزارکیلوگرم می‌رسد. تویسرکان، پایتخت «طلای سبز» ایران هم نام‌گرفته و به‌گفته مدیر اداره جهادکشاورزی آن جا، معیشت بیش‌از ۷۰ درصد از مردم این شهرستان، به‌طور مستقیم وغیرمستقیم وابسته به گردوست. گردوی تویسرکان دارای طعم، رنگ، درصد چربی و مواد مغذی منحصربه‌فردی است و حتی در بازار‌های جهانی، حرف‌های زیادی برای گفتن دارد.

بلوط برگ‌های موج دار و میوه دارویی

کجا؟ لرستان

بلوط‌ها درختانی هستند دارای شکل توپر، حجیم و گسترده با تاجی گنبدی شکل و برگ‌های موج دار در لبه و همچنین میوه‌هایی ایجاد می‌کنند که درون یک محفظه فنجان مانند قرار دارند. نام لرستان، این سرزمین بکر و زیبا با بلوط پیوندی دیرینه و فراتر از این جملات کوتاه دارد. درختان بلوط در این استان علاوه بر ایجاد منظره دلپذیر موجب حفظ و نگهداری آب در خاک و به ویژه در سراشیبی‌ها مانع از فرسایش خاک شده و از طرف دیگر با سیستم ریشه‌ای گسترده‌ای (سه برابر ارتفاع درخت) علاوه بر زهکشی خاک‌ها سبب تقویت آب‌های زیرزمینی می‌شود. ارتفاع این درخت در بعضی نواحی تا ۵۰ متر و قطر تنه آن به ۳ متر می‎رسد. میوه بلوط از قدیم مورد مصرف بوده و از آن به عنوان غذا استفاده می‎کرده‎اند. حتی آن‌را خشک و دم و با گندم مخلوط و از آن نان تهیه می‎کردند. می‎توان بلوط را بو داده و سپس آن را دم و از آن چای تهیه کرد. میوه و دیگر قسمت‌های درخت بلوط در مواردی همچون پزشکی و طب هم کاربرد دارد به نحوی که زمانی برگ‌های بلوط را روی زخم و بریدگی‌های بدن می‌گذاشتند تا زخم التیام پیدا کند.

پسته با قدمتی ۴ هزار ساله

کجا؟ کرمان

پسته از دیرباز در نقاط مختلف ایران کشت می‌شده و جنگل‌های وحشی پسته در ناحیه شمال شرق ایران به ویژه مرز افغانستان و ترکمنستان وجود دارد و گمان می‌رود که درخت پسته حدود سه تا ۴ هزار سال قبل در ایران اهلی شده و با آن کشت و کار صورت گرفته است. گفته می‌شود که کلمه پسته فارسی است و از طریق زبان لاتین از فارسی وارد زبان‌های غربی شده است. درخت پسته دارای برگ‌های مرکب شانه‌ای بوده و دو پایه است و برای تولید میوه به وجود هردو درخت نر و ماده نیاز است. گل‌های درخت پسته بدون گلبرگ و غده‌های شهد‌ساز بوده و زنبور عسل را به خود جلب نمی‌کنند و گرده گل توسط باد پراکنده می‌شود. مرحله نونهالی درخت پسته طولانی بوده و تا قبل از پنج سالگی، میوه کمی تولید می‌کند و از ۱۰ تا ۱۲ سالگی باردهی کامل و اقتصادی درخت آغاز می‌شود. هم اینک استان کرمان و رفسنجان به عنوان مهم‌ترین مناطق پسته کاری ایران و جهان محسوب می‌شوند که بیش از ۴۰۰ هزار هکتار باغ‌های پسته بارور و غیر بارور در کشور وجود دارد که حدود ۳۰۰ هزار هکتار از آنِ استان کرمان است. از استان کرمان بیش از ۹۵ درصد محصول پسته ایران به دست می‌آید.

جَگ یا شیشَم سایه‌بان تابستانی

کجا؟ کرمان، سیستان‌و‌بلوچستان و خوزستان

شاید اسم درخت «جگ» یا «شیشم» را نشنیده‌باشید، اما درخت رگ‌و‌ریشه‌داری است و در نوشته‌های زرتشتی و ساسانی از آن یادشده. جگ درخت صبوری ا‌ست و هم در برابر خشکی و خشکسالی و هم در برابر طغیان آب و باران بردبار است. گل‌های سفیدش شبیه پروانه‌اند و وقتی شکوفه می‌دهد انگار درختی، پروانه‌های کوچک سفید زاییده‌است. رشد سریع و سازگاری با هوای گرم و خشک از خاصیت‌های جگ است و بیشتر می‌توان آن را در کناره رود‌ها پیداکرد. برگ جگ غذای شتران، چوب این درخت که به آبنوس هندی معروف است برای معرق‌کاری و روکش‌سازی و خود آن سایه‌بان خوبی برای یک چرت کوتاه در هوای آفتابی‌است. گفته‌می‌شود ردپای چوب جگ در سقف‌های کاخ تخت‌جمشید دیده شده‌است.

لرگ خالق بوی کاغذ

کجا؟ مازندران، گیلان

درخت «لرگ» باعث و بانی بو‌هایی ا‌ست که از کاغذ به مشام‌مان می‌رسد. این درخت کاغذساز به «لَرک»، «لارک» و «کُهُل» هم شناخته می‌شود. بومی شمال ایران است و دوست دارد همیشه در هوای مرطوب نفس بکشد. لرگ از تیره «گردوییان» است، تاجی تخم‌مرغ شکل و پهن دارد و در جنگل‌های شمال می‌توان آن را پیدا کرد. لرگ از فروردین تا اردیبهشت گل می‌دهد. گل‌های نر روی شاخه‌های سال قبل و گل‌های ماده روی شاخه‌های همین سال و روی محور برگ‌ها شکل می‌گیرد. درخت لرگ برگ‌های درشت ۵۰ تا ۶۰ سانتی متری دارد و از چوب آن برای کاغذ‌سازی، کبریت‌سازی و ساخت جعبه هم استفاده‌می‌شود.

توت هم فال و هم تماشا

کجا؟ خراسان

درخت توت یکی از بومی‌های خراسان بزرگ است و مخصوصا در مشهد، به عنوان نماد زندگی و اصالت شناخته می‌شود. در قدیم که شهر هنوز به تصرف خیابان‌ها و آپارتمان‌ها درنیامده بود، در هر محلی شاهد درخت توت بودیم. طوری که از اواخر بهار که فصل ثمر دادن آن است، زیر هر درخت توت چند نفر را می‌دیدیم که مشغول توت چیدن یا تکاندن درخت هستند. بنا به قولی، قدیمی‌ها درخت توت را به عنوان باقیات الصالحات می‌کاشتند تا نسل‌های بعدی از سایه و میوه‌اش استفاده کنند، چون درختی سخت جان، با مصرف آب کم، طول عمر زیاد و مقاوم به تغییر هواست. جالب است بدانیم که میوه توت یکی از پرخاصیت‌ترین میوه‌هاست و صد‌ها سال پیش، از آسیا و مخصوصا ایران راهی اروپا شده است. توت در سه نوع سفید، قرمز و شاتوت وجود دارد و از برگ آن برای تغذیه کرم ابریشم استفاده می‌کنند.

چنار قدبلند و خوش تیپ

کجا؟ خراسان

هرچند خود درخت چنار را به قد و بالای رعنایش می‌شناسند، ولی برگش به عنوان یک برگ کم‌ارزش در نظر عموم مطرح می‌شود. درخت چنار یکی از بومی‌های جان سخت کشورمان است که معمولا کنار جوی آب یا چاه‌ها رشد می‌کند. هرچند به بی‌آبی مقاوم است، ولی در برابر شوک آبی به شدت حساس است. مزیت چنار سایه‌سار گسترده‌اش است که در خیابان‌ها و کوچه‌های قدیمی بیشتر دیده می‌شود. مخصوصا زمانی که ریشه‌هایش به چاه‌های منازل رسیده باشد. هرچند این سال‌ها با کور کردن چاه‌ها و اتصال به شبکه فاضلاب، این گونه گیاهی در معرض خطر است. کرم‌های مخرب هم دشمن درجه یک چنار‌ها هستند که بیشتر براثر کم‌آبی به این گیاه مفید حمله می‌کنند و باید به سرعت درمان شود.

نارنج خوش‌بو، خوشمزه و خوش‌رنگ

کجا؟ استان‌های مازندران و فارس

نام درخت نارنج که می‌آید ناخودآگاه بوی بهارنارنج در ذهن‌مان می‌پیچد. بهارنارنج در اصل شکوفه میوه درخت نارنج است که در فصل بهار عطری به شدت مدهوش‌کننده از خود می‌پراکند. در گذشته بعد از ثمر دادن درخت، شکوفه‌های خشک‌شده‌اش را جمع‌آوری می‌کردند که در صنایع عطرسازی و ساخت خوراکی و عرقیات کاربرد داشت. اما متاسفانه امروزه سودجویان شکوفه‌هایی را که هنوز تبدیل به میوه نشده‌اند برای فروش زودتر و گران‌تر، از درخت می‌چینند. از میوه نارنج برای طعم دادن به خوراکی استفاده می‌شود. درخت نارنج پایه اصلی مرکبات حساب می‌شود که نیاز به آب نسبتا زیاد دارد و در برابر سرمای هوا حساس است.

منبع: روزنامه خراسان