کوچه پس کوچه‌ها و ساختمان‌های سربه فلک کشیده شهر را که پشت سر بگذاری از حدود اصلی خارج شوی، می‌رسی به مناطقی که سال‌هاست با پسوند «آباد» در میان مردم ارومیه شناخته می‌شوند، «علی آباد»، «حسین آباد»، «اسلام آباد»، «بخش آباد» و آباد‌هایی دیگری که هر روز در حاشیه این شهر متولد می‌شوند.

با گذر از این مناطق و طی کردن کوچه پس کوچه‌ها و خیابان‌ها، مناظر عجیب و ناخوشایندی در برابرت ترسیم می‌شود، اینجا «خانه و ساختمان» حکایت عجیبی دارد، خبری از مصالح ساختمانی امروزی نیست فقر و نداری و سرگردانی، مردم این مناطق را به خلاقیتی عجیب وا داشته است آن‌ها از آهن قراضه‌ها و تکه پاره‌های آهن آلات حتی از قوطی برخی مواد غذایی، در و پنجره و سقف برای خود درست کرده‌اند و در‌های اتاق‌هایشان را با پارچه مندرس و رنگ و رو رفته پوشانده‌اند.
‌
می‌توان گفت خانه که نه، به آلونک شیبه است و از پس این آلونک‌ها کودکان، زنان و مردانی بیرون می‌آیند که سختی زندگی حاشیه نشینی از آنان، انسان‌های دیگری ساخته یکی در دام اعتیاد اسیر شده، کودک دستفروش زبده‌ای شده و دختر هم با بسته‌ای آدامس و یا دسته‌ای گل چهارراه‌های شهر را به جای مدرسه برای آموختن انتخاب کرده است اینجا زندگی طعم ناخوشایندی دارد.

به منزل که حصارهایش را چند بلوک تشکیل داده می‌روم پای صحبتشان می‌نشینیم، زن و مرد هر دو از اشتباه‌شان می‌گویند از اینکه روزی به امید دست یافتن به زندگی رویایی، خانه و کاشانه، باغ و زمین‌های زراعی خود را فروختند و حتی به این هم بسنده نکرده و دام‌هایشان را که منبع درآمد خوبی برایشان بود را به حراج گذاشتند تا قدم در راهی که سرانجامش تاریک بود، بگذارند.

پدر خانواده می‌گوید: دام‌هایی که فروختیم برایمان درآمد خوبی داشت و بهتر بگویم برای خودمان آقایی بودیم، هم باغ داشتیم و هم محصول و هم تولیدات دامی را می‌فروختیم و زندگی‌مان را اداره می‌کردیم، ولی حسرت زندگی شهری و رسیدن به زرق و برق‌های آن ما را بر آن داشت تا دار و ندارمان را ببازیم و حاصلش را به قطعه زمین کوچکی داده و اکنون به سختی زندگی کنیم.

مادر خانواده تمایلی به گفتن ندارد، گفت: اینجا که آمدیم ناخواسته اسیر گرفتاری‌هایی شدیم همسرم مجبور به جمع آوری کارتون و فرزندانم مجبور به دستفروشی شدند دیگر توان فرستادن به مدرسه و تامین زندگی گذشته را برایشان نداریم.

به حاشیه دیگری از شهر که سر می‌زنیم هنوز قدم نگذاشته دور و برمان پر می‌شود از مردان و زنانی که هر کدام حرفی دارند و خواسته و گلایه‌ایی، و همه هم می‌خواهند به نیابت از آن‌ها برای مسوولان نامه بنویسم در چهره تک تک مردان این منطقه جز غم چیزی نیست یکی قبض آب می‌آورد، دیگری درخواست کمک می‌کند و آن یکی مشکل دیگری دارد.

اینجا نگاه کودکان هم طور دیگری است آن‌ها به آدم‌هایی که از شهر آمده‌اند جور دیگری نگاه می‌کنند و به راحتی می‌توان حسرت و آرزو را در پس نگاه‌شان مشاهده کرد.

اینجا بزهکاری و خلاف جولان می‌دهد

در منطقه دیگر خانه‌ای به ظاهر خوب دیده می‌شد صاحبخانه قصد فروشش را داشت به بهانه خرید سری به آنجا زدم، چند اتاق تو در تو، پس از معرفی اتاق‌ها به حیاط راهنمایی و اشاره کرد به زیر زمین خانه، نگاه‌مان دنبال زیر زمین است هرچه نگاه کردیم پیدایش نمی‌کنیم، اما چند قدمی‌مان را که نگاه می‌کنیم چاه مانند استوانه‌ای شکلی دیده می‌شود که به زحمت یک نفر با نردبان می‌تواند پایین برود.

تعجب آور و سوال برانگیز بود، پس از خارج شدن و در کوچه و صحبت با چند نفر گفتند در کار تهیه و توزیع مشروبات الکلی است و همانجا (زیرزمین) پنهان می‌کند ظاهرا از این طیف آدم‌ها اینجا زیادند برخی می‌گویند آن‌ها از شهرستان‌های دیگر آمده‌اند و برخی هم اصلا اهل این استان نیستند.

حاشیه نشینان شهروند هستند یا نیستند؟

برخی مناطق حاشیه نشین بهره‌مند از آب و برق و گاز و مدرسه هستند و بعضی دیگر از حداقل‌ها بی نصیب، برخی تا حدودی مورد حمایت واقع شده و برخی مدت هاست فراموش شده‌اند، بعضی با کالا‌های قاچاق مراکز فروش دست و پا کرده‌اند و بعضی بیگانه با این شرایط، به نظر می‌رسد این مناطق هم میان فقیر و فقیرتر تقسیم بندی شده است.

حاشیه نشینی، محصول نبود در آمد پایدار در روستا‌ها و مهاجرت

افشار کبیری، مدیرکل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری آذربایجان غربی در خصوص مسایل و مشکلات حاشیه نشینی اظهار کرد: بخش عمده‌ای از معضل حاشیه نشینی، محصول نبود درآمد پایدار در روستا‌ها و مهاجرت است.

 او با بیان اینکه حاشیه نشینی یک پدیده جهانی بوده و تمام کشور‌های توسعه یافته دنیا نیز با آن درگیر هستند و این مساله اجتماعی صرفا به استان و کشور ما اختصاص ندارد چرا که امروز تقریبا ۲۵ درصد جمعیت شهری در جهان در سکونتگاه‌های غیررسمی ساکن هستند رشد و در جمعیت شهری کشور‌های در حال توسعه نیز رخ می‌دهد لذا این سیستم یک پدیده جهانی است.

وی افزود: در جامعه و استان ما سابقه حاشیه نشینی به دهه‌های ۴۰ و ۵۰ هجری شمسی باز می‌گردد و نقطه شروع آن مربوط به زمانی است که طرح اصلاحات ارضی در روستا‌ها اجرا شد و به دنبال آن ساختار روستایی و سکونتگاه‌های روستایی تغییر یافته و شهرنشینی و مهاجرت توسعه پیدا کرد.

کبیری ادامه داد: روستاییانی که در تغییرات ساختاری آن ایام مجبور شدند به شهر‌ها مهاجرت کنند در اینجا بود که شکل گیری حاشیه نشینی و سکونتگاه‌های غیر رسمی شروع شد و با تغییر نظامات روستایی بدون ایجاد ظرفیت در نظامات شهری این معضل چند بعدی و چند لایه شد.

کبیری اضافه کرد: در کشور ما نرخ شهرنشینی از ۴۷ درصد در سال ۱۳۵۵ به ۷۴ درصد در سال ۱۳۹۵ و جمعیت سکونتگاه‌های غیر رسمی از حدود ۵/۱ میلیون نفر در سال ۱۳۵۵ به حدود ۱۱ میلیون نفر در سال ۱۳۹۵ افزایش یافت.

مدیرکل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری آذربایجان غربی گفت: ارومیه به عنوان یکی از شهر‌های مهاجر پذیر کشور بخصوص در سه دهه اخیر است که با چالش سکونتگاه‌های غیر رسمی و حاشیه نشینی مواجه شده است.

وی یادآور شد: مقایسه نرخ رشد جمعیت شهر ارومیه با جمعیت شهری کل کشور حاکی از رشد بسیار سریع جمعیت این شهر دارد.

به گفنه وی، در دوره ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵ رشد جمعیت شهری کشور برابر با چهار درصد بود و رشد جمعیت شهری ارومیه حدود ۱۴ درصد، این امر باعث شکل گیری سریع سکونتگاه‌های غیر رسمی و حاشیه نشینی در این شهر شد.

کبیری افزود: مهاجرت و زندگی در سکونتگاه‌های غیر رسمی مولد مسایل مختلفی از جمله بد مسکن، بیکاری و آلودگی شدید زیست محیطی، عدم دسترسی به اماکن تفریحی، کمبود سرانه فضای سبز و عمومی، عدم دسترسی مناسب به خدمات شهری، عدم دسترسی به مدارس و سایر آسیب‌های اجتماعی از جمله اعتیاد، بزهکاری، سرقت و خشونت خانگی است.

مدیرکل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری آذربایجان غربی تاکید کرد: پس از انقلاب نیز مهاجرت‌ها روند رو به رشدی داشته و شهرگرایی و شهر نشینی توسعه بیشتری یافته است.

کبیری یادآور شد: ما نتوانستیم جاذبه‌ها و زیرساخت‌های لازم را به موقع در روستا‌ها ایجاد کرده و بستر اشتغال را فراهم کنیم و همین امر یعنی نبود جاذبه‌های لازم و اشتغال باعث شد تا ساکنین روستاها، از درآمد‌های پایدار بی نصیب باشند و مجبور به مهاجرت از روستا شوند.

وی ادامه داد: مهاجرت از روستا به شهر باعث رشد بی قواره شهر‌ها با تفکیک غیرقانونی اراضی مرغوب کشاورزی و شکل گیری سکونتگاه‌های غیر رسمی و حاشیه نشینی شد.

کبیری با بیان اینکه ۷۰ درصد جمعیت ارومیه شهرنشین هستند، گفت:، اما برخورداری و توسعه یافتگی در این شهر نشینی بصورت متوازن صورت نگرفته و اگر پنج منطقه شهری داشته باشیم، دست کم بخش قابل توجهی از چهار منطقه آن، درگیر حاشیه نشینی و سکونتگاه‌های غیر رسمی است که به صورت قارچ گونه رشد کرده و جمعیت قابل توجهی را پذیرا شده‌اند که امروز ما مجبور به ارایه خدمات به آن‌ها هستیم.

مدیرکل اموراجتماعی و فرهنگی استانداری آذربایجان غربی افزود: برخی از جمعیت ساکن در مناطق حاشیه نشین از روستا‌های اطراف، بعضی از شهر‌های دیگر و برخی هم از استان‌های دیگری، چون آذربایجان شرقی مهاجرت کرده‌اند.

کبیری اظهار کرد: چهار منطقه از ۵ منطقه شهرداری ارومیه در بخش‌های عمده‌ای از مناطق تحت پوشش خود درگیر مناطق کم برخوردار و حاشیه نشین هستند.

عمده‌ترین مشکلات حاشیه نشینان کالبدی و فیزیکی است

وی همچنین به مشکلات مناطق حاشیه نشین اشاره کرد و افزود: عمده‌ترین مشکلات حاشیه نشینان کالبدی و فیزیکی بوده و آن‌ها از لحاظ مسکن بدمسکن هستند و از خدمات شهری و مصالح بادوام درساخت ساختمان استفاده نکرده و به صورت خود جوش و بدون هیچ ضابطه‌ای اقدام به ساخت و ساز، ایجاد معابر و کوچه، جدول کشی و آسفالت گذاری کرده‌اند.

وی گفت: هرچند برخی خدمات به این مناطق داده شده، ولی چون معابر به صورت خودجوش و غیر اصولی ایجاد شده‌اند بخش عمده این مناطق به دلیل عدم وجود اراضی خدماتی، از خدمات لازم برخوردار نیستند و زیر ساخت‌های فرهنگی، بهداشتی همانند درمانگاه، مراکز جامع سلامت، مدرسه، کتابخانه، مراکز آموزشی و فرهنگی، امکانات ورزشی و تفریحی ندارند.

کبیری یادآور شد: نحوه مواجهه با حاشیه نشینی به سه قسمت «تبیین علل شکل گیری مساله، علل تدوام مساله و پیامد‌های مساله» تقسیم می‌شود که خروجی آن جلوگیری و کاهش آسیب‌ها و مدیریت شرایط نامطلوب و رساندن آن به شرایط نسبتا متعادل خواهد بود.

حاشیه نشینی منشا آسیب‌های اجتماعی

مدیرکل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری آذربایجان غربی گفت: اعتیاد، خشونت، پرخاشگری، طلاق، کودکان کار و تکدی گری از جمله آسیب‌های اجتماعی ناشی از حاشیه نشینی هستند.

وی افزود: اگر بخواهیم به موضوع حاشیه نشینی نگاه کنیم باید نگاه عمیق تری داشته باشیم اینکه چطور شد در شهر ارومیه سکونتگاه‌های غیر رسمی شکل گرفت؟ و چرا ادامه یافته و پایدار ماند؟ مگر تا به حال کار نشده بود و نهایتا باید یک آسیب شناسی صورت گیرد.

راه اندازی دفاتر تسهیلگری در جهت کاهش آسیب‌های مناطق حاشیه نشین

مدیرکل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری آذربایجان غربی اظهار کرد: راه اندازی دفاتر تسهیلگری در جهت کاهش آسیب‌های مناطق حاشیه نشین، گام اول در راستای محرومیت زدایی بود که از سال ۹۷ تا ۱۴۰۰ فعالیت داشت.

وی ادامه داد: دفاتر تسهیلگری سال ۹۷ فعالیت خود را آغاز کردند و این دفاتر با هدف کاهش آسیب‌های مناطق حاشیه نشین و کم برخوردار، اقدام به تبیین و رصد وضعیت موجود با مشارکت اعضای آن مناطق می‌کردند.

«ستاد محرومیت زدایی» گامی برای رفع مشکلات مناطق حاشیه نشین، تداوم فعالیت‌های توسعه محلی مناطق کم برخوردار

وی افزود: در راستای کاهش آسیب‌های مناطق حاشیه نشین، با تدبیر معتمدیان استاندار آذربایجان غربی «شنبه‌های محرومیت زدایی» بصورت پایلوت با محوریت شهر ارومیه تشکیل شد و ماموریت اول این ستاد این بود که نظام مساله شناسی و نیازسنجی تدوین و سپس اولویت بندی شده و پروژه‌های اجرایی برای مداخلات اجتماعی در راستای ارتقای کیفیت زندگی مناطق کم برخوردار انجام شود.

کبیری با بیان اینکه در چارچوب تقسیم کار مشخص بین دستگاه‌های اجرایی این کار از ۲۱ خرداد ماه ۱۴۰۱ شروع شد، گفت: طرح شنبه‌های محرومیت زدایی با هدف بازدید مسوولان اجرایی از مناطق کم برخوردار و حاشیه نشین شهر و رفع مشکلات آن‌ها شکل گرفت.

۷ محله حاشیه نشین تحت پوشش طرح محرومیت زدایی

مدیرکل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری آذربایجان غربی افزود: در حال حاضر هفت محله حاشیه نشین شهر، تحت پوشش طرح محرومیت زدایی قرار گرفته و اقدامات و پروژه‌های اجرایی محلات» کوی سالار، لاله، رشادت و دین پرست «در مراحل نهایی بوده و از جمله اقدامات می‌توان به تامین زمین دولتی و اعتبار و کلنگ زنی خانه مهارت، اورژانس اجتماعی، سالن ورزشی چند منظوره، ایستگاه آتش نشانی، کلانتری و ایجاد شبکه فاضلاب به همراه ایستگاه پمپاژ آن و همچنین تقویت فشار آب شرب این محلات اشاره کرد.

همچنین از سایر اقدامات انجام یافته نیز می‌توان به افتتاح پارک «یاشیل باغ، دو باب مدرسه ۱۲ کلاسه، آسفالت و لکه گیری کامل سطح محلات، بازسازی و اصلاح شبکه روشنایی معابر و جابجایی تیر‌های برق» مزاحم اشاره کرد.

کبیری تاکید کرد: محلات «پشت کشتارگاه، کوهنورد (اسلام آباد) و بادکی "نیز از جمله محلاتی هستند که مطالعات آن‌ها انجام و جلسات اولیه هماهنگی برای ساماندهی آن‌ها آغاز شده است.

جاذبه‌های اقتصادی شهر عامل حاشیه نشینی

رییس مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر ارومیه هم در خصوص حاشیه نشینی اظهار کرد: از دلایل بسیار مهم حاشیه نشینی در شهر ارومیه می‌توان به بیکاری، درآمد کم، پایین بودن اجاره بهای مسکن و مهاجرت گسترده از محیط‌های شهری کوچک و روستا‌های استان و استان‌های همجوار اشاره کرد که ناشی از عوامل اقتصادی (جاذبه‌های اقتصادی شهر ارومیه و دافعه‌های اقتصادی شهر‌ها و روستا‌های اطراف) و دافعه‌های اجتماعی فرهنگی در محل سکونت قبلی است.

مرتضی بهرام ادامه داد: این امر موجب بروز انواع ناهنجاری‌های شهری از جمله اشتغال افراد حاشیه نشین در مشاغل کاذب، وجود ساخت و ساز‌های غیرمجاز، اثرات نامطلوب فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، آلودگی محیط زیست شهری شده است.

رییس مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر ارومیه ادامه داد: حاشیه نشینی در قسمت شمالی و شمال شرق شهر ارومیه بیشتر از بقیه نقاط شهر رخ داده است.

بهرام افزود: بهسازی معابر، توسعه خدمات شهری، ایجاد مدارس حداقل در مقطع ابتدایی، ارایه سرویس‌های حمل و نقل به جهت اینکه اغلب از دهک‌های کم درآمد جامعه بوده و امکانات ایاب و ذهاب ندارند و همچنین راه اندازی کلینک‌های پزشکی در این مناطق هم باید با همت و همکاری همه نهادها، ادارات و با مدیریت شهرداری انجام پذیرد که کمتر به آن بها داده شده است.

وی افزود: همچنین هدایت فاضلاب برای جلوگیری از شیوع انواع بیماری‌ها و حفظ جان آن‌ها و محیط زیست در برخی مناطق و نظارت بر ساخت و ساز‌ها به منظور حفظ جان ساکنان این مناطق در مواجهه با بلایای طبیعی جزو الزامات است و در عین حال به شیوه‌های صحیح و قوی باید جلوی گسترش غیرمجاز حاشیه نشینی گرفته و شهرسازی با اصول و شیوه استاندارد پیش رود.

بهرام اظهار کرد: آمار دقیقی از جمعیت حاشیه نشینی در اطراف ارومیه وجود ندارد، ولی تخمین زده می‌شود از نظر جغرافیایی بیش از ۳۰ درصد مساحت شهر ارومیه را حاشیه نشینی تشکیل داده باشد.

وی افزود: مناطق حاشیه نشین به دو دسته سکونتگاه‌های رسمی و غیر رسمی نامگذاری شده‌اند که تخمین زده می‌شود ۲۵۰ هزار نفر ساکن این مناطق باشند.

رییس مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر ارومیه ادامه داد: امکانات اولیه خدمات شهری همانند آب، برق، گازرسانی، معابر سازی و دفع فاضلاب آن‌ها در الویت بوده و توسط شهرداری و شرکت‌های خدمات رسان و در یکسال اخیر با مدیریت استاندار آذربایجان غربی در بیشتر بخش‌های حاشیه نشین انجام گرفته است.

البته شهرداری هم فرهنگسرا‌ها را در مناطق حاشیه شهر گسترش داده است و دفاتر توسعه محلی در قالب فرهنگسرا‌ها شکل گرفته و برای آن‌ها در بودجه سال آتی ردیف اختصاص داده شده است.

بهرام با بیان اینکه حاشیه نشینی تاثیرات منفی بسیاری را بر شهر، محیط زیست و امور سیاسی و اقتصادی بر جای گذاشته است گفت: تراکم بالای جمعیت، فقدان تسهیلات مناسب زندگی، کمبود خدمات اولیه زیربنایی، محیط زیست آلوده و غیربهداشتی و همچنین درصد بالایی از بیسوادی، بیکاری و مشکلات اجتماعی دراین محلات مشاهده می‌شود.

رییس مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر ارومیه افزود: آماری که نشان دهد حاشیه نشین‌ها از کدام شهر‌ها به ارومیه مهاجرت کرده‌اند وجود ندارد و از شهر‌های مختلف آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی هستند.

به اعتقاد بسیاری از کارشناسان هر پدیده اجتماعی علتی دارد و حاشیه نشینی در آذربایجان غربی هم حاصل نبود توسعه متوازن و بی توجهی به روستاهاست در حالیکه واحد‌های تولیدی موجود در روستا‌ها فراتر از شهر بوده و به عبارتی زرق و برق زندگی روستایی گوی سبقت را از زندگی شهری باید بگیرد وقتی تمام امکانات یکجا در شهر‌ها متمرکز شود و روستا بی نصیب از این امکانات باشد بدون تردید اگرچه روستایی با تکیه بر زندگی کشاورزی روزگار می‌گذارند، ولی باز زندگی در حاشیه شهر و چه بسا دور‌تر از حاشیه را انتخاب کرده و زندگی روستایی را رها خواهد کرد و این اتفاق، تبعات تلخی بدنبال خواهد داشت.

به اعتقاد بسیاری از صاحب نظران، اگر به روستا‌های استان به عنوان کانون تولید توجه می‌شد و زیرساخت‌های روستایی توسعه می‌یافت، شاهد رشد روز افزون مهاجرت روستاییان به شهر‌ها و پدیده‌ای به نام حاشیه نشینی نبودیم.

اعتیاد، قاچاق، سرقت و انواع ناهنجاری‌های اجتماعی در مناطق حاشیه نشین رشد یافته و روز به روز تقویت می‌شود و پایین بودن سطح برخورداری از رفاه اجتماعی و فردی، این مناطق را به مناطقی مستعد برای انواع ناهنجاری‌های اجتماعی کرده است.

با رشد روز افزون مهاجرت و حاشیه نشینی، نیاز‌ها در بخش‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی افزایش می‌یابد که پاسخ دهی نامناسب به این نیاز‌ها با توجه به محدودیت امکانات، آسیب‌های اجتماعی را در پی خواهد داشت.

بهداشت، آموزش و پرورش، خدمات شهری و عمومی و برخورداری از حداقل‌های زندگی از جمله نیاز‌های ساکنان مناطق حاشیه نشین محسوب می‌شود.

براساس این گزارش، مناطقی، چون «حسین آباد، علی آباد، شاهرخ آباد، وکیل آباد، کشتارگاه، الواج» و مناطق مختلف دیگر در طول سالیان متمادی و در اثر مهاجرت روستاییان شهر‌های مختلف استان به وجود آمده‌اند و اگر گذری در این مناطق داشته باشیم، مردمانی را خواهیم دید که از عدم تحقق خواسته‌هایشان سخن می‌گویند.

حاشیه نشینی در ارومیه در فاصله زمانی سال‌های ۸۲ تا ۹۶ رشد قابل ملاحظه‌ایی داشته است. به نحوی که سال ۸۲ ارومیه با ۱۱ محله، جمعیتی برابر با ۹۰ هزار نفر حاشیه نشین را در خود جای داده بود، اما در سال ۹۶ این آمار به ۳۱ محله با جمعیت ۲۴۰ هزار نفر افزایش یافته است و در سال ۱۳۹۹ براساس برآوردها، آخرین آمار جمعیتی بیش از ۲۰۰ تا ۲۲۰ هزار نفر در ۲۶ محله حاشیه‌نشین ارومیه اعلام شده است.

منبع: ایرنا