بر فراز تپه سنگی در دامنه غربی کوه رحمت (کوه مهر باستان)، در فاصله ۵۰ کیلومتری شمال غربی شیراز و در ۵ کیلومتری مرودشت، بقایای یکی از عظیم‌ترین بنا‌های سنگی جهان (تخت جمشید یا پارسه) قرار گرفته است. ساختمان این بنای شکوهمند که اندکی بیش از ۱۲۵ هزار مترمربع گستردگی دارد، در سال ۵۱۸ ق. م. به دستور داریوش اول هخامنشی آغاز شد و کار‌های ساختمانی در آن تا پایان دوران فرمانروایی هخامنشیان ادامه داشت.

این مجموعه که بر روی صفه ای که ۸ تا ۱۸ متر از سطح دشت بالاتر است، قرار گرفته اند، دربرگیرنده ۴ بخش کلی است:

کاخ‌های تشریفاتی

سرای نشیمن و کاخ‌های کوچک اختصاصی

خزانه‌های شاهی

دژ و باروی حفاظتی

ساختمان‌های موجود در این مجموعه عبارت است از:

-کاخ کوچک یا دروازه ملل

-آپادانا، بزرگترین کاخ موجود بر روی صفه

-کاخ داریوش. این کاخ از نخستین کاخ‌هایی است که بر روی صخره تخت جمشید بنا شده است. این کاخ را کاخ تچر و کاخ آیینه نیز گفته اند.

-کاخ صد ستون یا تالار صد ستون

-کاخ یا دروازه نیمه تمام

-خزانه تخت جمشید

-کاخ سه دری یا تالار شورا

-چاه سنگی

- آرامگاه اردشیر دوم و سوم

-کاخ خشایارشا معروف به هدیش

کاخ صد ستون

این کاخ به عنان بزرگترین کاخ پذیرائی تخت جمشید به حساب می‌آید کاخ صد ستون به دستور خشایار ساخته شد و به دلیل داشتن صد ستون سنگی به این نام معروف شده است هر کدام از این ستون‌ها ۱۲ متر ارتفاع دارد.

این کاخ در جانب شرقی کاخ آپادانا قرار دارد و دارای هشت درگاه ورودی و خروجی است. از دیدنی‌های این کاخ نقوش حجاری شده درگاه‌ها است. این نقش برجسته‌های در درگاه جنوبی شامل تخت شاهنشاهی است که بر دست ۲۸ نفر از نمایندگان ملل تابعه امیراتوری هخامنشینان قرار گرفته است. در بالای تصویر و در پشت سرشاه یک نفر خدمتگزار مخصوص دیده می‌شود. بر درگاه‌های شرقی و غربی نیز نقوشی با مضمون نبرد آپاداه با حیوان افسانه‌ای نقر (کنده کاری) شده است.

در سمت شرقی کاخ ضد ستون دیوار‌های خشتی وجود دارد که به احتمال زیاد محلی برای نگهداری ارابه‌ها و اسب‌های سلطنتی بوده است همچنین در قسمت خارجی تالار صد ستون اتاق‌های کوچکی مربوط به نگهبانان کاخ و مستخدمان قرار داشته است.

دروازه ملل

نخستین بنا بر روی صفه در فاصله ۲۰ متری پلیکان ورودی، تالاری است که بیش از ۶۰۰ متر مربع مساحت دارد. سقف این تالار بر روی چهار ستون قرار داشته که اینک ۲ ستون آن باقی مانده است درون این تالار سکو‌های سنگی در چهار طرف تعبیه شده است که محل نشستن مهمانان بوده است.

برای ورود به کاخ آپادانا مهمانان ابتدا در این تالار به انتظار می‌نشستند و از آنجا که این افراد از ملت‌های مختلفی بودند به این تالار دروازه ملل یا تالار انتظار گفته می‌شود.

تالار دارای ۳ درِ ورودی و خروجی پهن است که ۲ دیوار سنگی در درگاه غربی و شرقی به صورت نقش برجسته نمایان می‌شود نقش این ۲ درگاه به شکل موجودات اساطیری است.

آپادانا

مهم‌ترین کاخ تخت جمشید از لحاظ وسعت ارتفاع و هنر‌هایی که در قسمت‌های مختلف آن به کار رفته کاخ آپادانا است.

کاخ آپادانا در قسمت مرتفعی از صفه تخت جمشید واقع شده و مشرف به جلگه وسیع و زیبای مرودشت است در برگزاری جشن‌های ملی و پذیرایی‌های رسمی از این کاخ استفاده می‌شد.

تالار مرکزی کاخ ۳ هزار و ۶۰۰ متر مربع مساحت داشته و در آن ۳۶ ستون سنگی قطور به ارتفاع ۱۸ متر قرار داشته و در ۳ جهت شرقی غربی و شمالی کاخ ۳ ایوان هم سطح اصلی هر کدام با ۱۲ ستون وجود داشته است.

بنابراین در مجموع کاخ ۳ ایوان هم سطح با کاخ اصلی هر کدام با ۱۲ ستون وجود داشته است. بنابراین در مجموع کاخ آپادانا دارای ۷۲ ستون بوده است. تنها ضلع جنوبی کاخ به جای ایوان اتاق‌های کوچک و راهرو‌هایی وجود داشته که احتمالاً برای نگهبانان کاخ و مسئولان تشریفات مورد استفاده قرار می‌گرفت.

یکی از زیباترین قسمت‌های کاخ آپادانا ۲ ردیف پلکان‌ها بزرگ در ضلع شمالی و شرقی این کاخ است از آنجا که پلکان ضلع شرقی برای مدت‌ها زیر خاک مانده بود تقریباً سالم است، اما ضلع شمالی صدمه زیادی دیده است.

نقش برجسته‌های پلکان‌های کاخ آپادانا زیباترین نقش برجسته‌های تخت جمشید است. این نقوش نمایندگان ۲۳ کشور و استان‌های تحت قلمرو شاهنشاهی هخامنشی را نشان می‌دهد و هر کدام از این نمایندگان هدایایی را که مخصوص سرزمین آن‌ها است به حضور شاه عرضه می‌دارند.

نوع هدایا لباس نمایندگان چهره افراد و تصاویر دیگر در این نقش برجسته‌ها به زیبای هرچه تمام تر نمایان شده است. سرستون‌های ایوان شرقی همگی با مجسمه‌های شیر دوسر تزئین شده و سر ستون‌های ایوان غربی را گاو‌های دوسر شکل می‌داده اند.

کاخ مرکزی

از دیگر کاخ‌های تخت جمشید قبل کاخ چهارگوش دیگری است که در گوشه جنوب شرقی کاخ آپادانا واقع شده است. به دلیل موقعیت این کاخ و قرار گرفتن در وسط دیگر ساختمان‌های تخت جمشید به کاخ مرکزی معروف شده است.

کاخ مرکزی شامل ۲ ایوان ستون دار در شمال و جنوب بوده است. در اطراف این ایوان ها، سکو‌هایی از سنگ ساخته بودند این کاخ ۳ در نسبتاً بزرگ داشت و نقوشی همانند نقش برجسته‌های درگاه کاخ صدستون بر این درگاه‌ها نقر کرده بودند. از تزئینات جالب توجه کاخ مرکزی پلکان‌های بزرگ جانب شمالی کاخ مرکزی به حیاط مقابل کاخ آپادانا مربوط می‌شود.

ایوان‌های شمالی و جنوبی کاخ مرکزی با سرستون‌هایی به شکل سر انسان و تنه حیوان تزئین یافته بود.

کاخ اندرونی یا حرم سرا (موزه کنونی تخت جمشید)

این مجموعه بی مانند تا سال ۳۳۰ ق. م. که در آتش انتقام اسکندر مقدونی سوخت، پابرجا بود و کار‌های ساختمانی در آن انجام می گرفت.