این مجموعه شامل شبستان هشت ضلعی گنبد دار جنوبی و شبستان‌های شمالی و شرقی و غربی و دهلیزهای پیوند دهنده آن‌ها،‌ آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد، سر در خانقاه و مناره مرتفعی است.

به استثنای شبستان گنبددار که از بناهای دوره دیلمی است، بقیه مربوط به دوره ایلخانان مغول است که در فاصله سال‌های ۷۰۴ تا ۷۲۵ هجری قمری بنا شده است.

پیرامون موقعیت مسجد باید گفت که از سمت شمال و مشرق و جنوب محدود است به کوچه باریکی که چون به ورودی بزرگ مسجد و مقابل مناره و درگاه خانقاه می‌رسد، وسعت یافته و مبدل به میدان کوچکی می‌شود.

مسجد ۳ ورودی دارد که ۱ ورودی جنوبی و ۲ ورودی شمالی هستند که ورودی‌های سمت شمال هم‌سطح حیاط بوده، ولی ورودی جنوبی دهلیزی است که با ۱۲ پله بلند به کف راهرو مسجد می‌رسد.

وقتی داخل راهرو باشید، سازه قرار گرفته در پشت اولین درب چوبی سمت راست، بنای اصلی و قدیمی‌تر مسجد جامع نطنز است که متعلق به دوره دیلمی و قدمت آن بیش از ۱۰۴۰ سال است.

کف این قسمت از مسجد دارای کف پوش چوب است که در دوره ایلخانی به این بنا اضافه شده است و ماهیت آن، جلوگیری از ورود رطوبت و نم به قسمت‌های نشیمن مسجد است.

محراب این قسمت از مسجد دارای کاشی‌های زرین فام زیبایی بوده که متاسفانه زمان قاجاریه سرقت شده و در حال حاضر در موزه لوور فرانسه نگهداری‌ می‌شود.

یک منبر سنگی و یک منبر چوبی در این بخش قرار دارد که منبر سنگی که بعدها روکش گچی روی آن کشیده شده است، متعلق به زمان صفویه و منبر چوبی متعلق به زمان قاجاریه است.

کتیبه داخل گنبد از جنس آجر به خط ثلث بوده که یکی از آیات قرآن نوشته شده است و زمان صفویه کتیبه گچی روی کتیبه اصلی را گرفته است.

داخل گنبد هم نقاشی‌هایی با طرح گل و بوته بسیار زیبا در زمان صفویه نقاشی شده است که به مرور زمان پاک شده و نمونه این گل‌ها در عالی قاپو اصفهان هم موجود است.

در قسمت شمال بخش ۱۰۴۰ ساله بنا، بخش ۷۲۰ ساله و زمان ایلخانی قرار دارد که دارای ۴ ایوان است که به سبک مساجد ۴ ایوانی در کشور اجرا شده است.

در کتیبه ایوان شمالی مسجد جامع نطنز، به خط ثلث سفید بر زمینه آبی آیات ۹ و ۱۰ سوره جمعه و آیه ۱۱۴ سوره هود در زمان صفویه به خط امامی اصفهانی نقاشی شده است.

در کاشی‌کاری کف ایوان شمالی کتیبه‌ای با این مزمون نوشته شده است، کارخانه حسن اسلامی نطنزی ۱۳۲۶ ساعی و بانی کاشی‌کاری این مسجد حضرت آقای حاج سید نعمت الله مرتضوی امام جماعت نطنز است.

درِ قدیمی مسجد جامع نطنز که به کوچه مجاور شمالی باز می‌شود، دارای کتیبه‌هایی است که ترجمه آن، اتمام این در، در تاریخ سنه اثنی و سبعین و تسعمائه است و نصب این در، در تاریخ شهر ذی الحجه الحرام سنه اثنی عشر و الف است.

یکی دیگر از زیباترین اثر این مجموعه تاریخی زیبا، مناره بلند و استوار این مسجد است که بعد از گذشت بیش از ۷ قرن از ساخت آن، همچنان محکم و استوار ایستاده و خودنمایی می‌کند.

مناره بلند و زیبای مسجد به واسطه سبک جالب و تزئینات کاشی‌کاری به ویژه کتیبه‌ پهن و فیروزه‌ای ساقه‌ آن بسی ارزشمند و قابل توجه است.

این مناره به ارتفاع ۳۷.۲۰ متر تا سطح بام، محیط ۱۲ متر و ۸۰ سانتی متر و دارای ۱۱۸ پله مارپیچی است که مابین سردرب مسجد و سردرخانقاه بنا شده است.

درفضایی گود در میان حیاط، با عبور از چند پله به جوی آبی می‌رسیم که این جوی از قناتی واقع در زیر مسجد منشعب شده که در گذشته‌های دور، علاوه بر استفاده نمازگزاران، آب شرب ساکنان پیرامون مسجد را هم تأمین می‌کرده است.

طبق اسناد به دست آمده آب این قنات ۲۰۰۰ سال است که جریان دارد و هم‌چنان به حیات خود ادامه می‌دهد.

فاز دوم مرمت مناره مسجد جامع نطنز به پایان رسید

حسین یزدانمهر، رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان نطنز گفت: فاز دوم مرمت و بازسازی مناره مسجد جامع نطنز در شهریور ماه سال جاری به پایان رسید.

وی افزود: با توجه به آسیب‌های موجود بر روی مناره مسجد جامع که بر اثر عوامل جوی و فرسایش رخ داده است، فاز دوم عملیات بازسازی مناره مسجد جامع با تامین اعتبار لازم انجام شد.

رئیس اداره میراث فرهنگی نطنز گفت: این مرحله شامل ادامه مرحله عملیات مرمت، بازسازی و استحکام بخشی قسمت‌های آسیب دیده مناره به ویژه بندکشی و تعویض کاشی‌ها و آجرهای فرسوده میانی پایان یافت.

بقعه شیخ عبدالصمد نطنزی، شاهکار معماری در دوره ایلخانی

بنای این بقعه با مسجد جامع چنان مربوط و متصل است که به نظر می‌رسد مقارن یکدیگر یعنی در سال ۷۰۷ هجری ساخته شده‌اند.

در همین زمینه امیر ایل بیگی، کارشناس میراث فرهنگی نطنز در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: محور اصلی بقعه و محراب آن، با محور مسجد نزدیک به ۱۰درجه انحراف دارد و موقعیت راهرو، مقبره و دهلیز مسجد دلیل دیگری است بر آن که هر ۲ بنا در یک زمان ساخته شده‌اند.

وی افزود: گنبد این بقعه هرمی شکل و هشت ضلعی است و بر اساس لوحه‌ای در بقعه شیخ عبدالصمد، ساخت این بقعه به اسماعیل بنای اصفهانی نسبت داده شده ‌است.

کارشناس اداره میراث فرهنگی نطنز گفت: برضریح چوبی روی آرامگاه شیخ عبدالصمد نیز کتیبه‌ای به خط ثلث به چشم می‌خورد که عبارت، عمل استاد حسین بن استاد اسماعیل سرشگی النطنزی فی تاریخ نه اربع و سنین و الف سنه ۱۰۶۴ کتیبه عبداللطیف حکاکی شده است.

گفتنی است قسمتی از بالای محراب آرامگاه شیخ عبدالصمد  اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود که در اواخر قرن گذشته به سرقت رفته بود.

سردر خانقاه و آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد

زیبا ترین بخش مجموعه مسجد را سردری با پوشش کاشی دارای نقوش و طرح‌های گوناگون به نام سردر خانقاه تشکیل می‌دهد و چنین به نظر می‌رسد که پس از ساختن مسجد به سال ۷۰۴ و آرامگاه شیخ عبدالصمد به سال ۷۰۷ کار بنایی را ادامه داده و به ساختن خانقاهی پرداخته‌اند.

متاسفانه جز درگاه یا سردری که به ساختمان مسجد اتصال دارد اثر دیگری از آن به جای نمانده است و این سردر از آجر ساخته شده و در بعضی قسمت‌ها کاشی با لعاب فیروزه ولاجورد به کار برده‌اند.

نمونه زیبایی از بناهای کبودرنگ دوره مغولی است که کتیبه بزرگی به عرض ۴۵ سانتی متر به خط ریحان دارد که به طور برجسته بر متن کاشی‌های فیروزه ای به دور درگاه می‌گردد.

بخش پایانی کتیبه به مرور زمان ریختگی پیدا کرده بود و بعد از کلمه سنه فقط سرِ حرف «س» دیده می‌شود، ولی در تعمیرات چند سال قبل این کتیبه نیز مرمت و اکنون سنه سته و عشر و سبعمائه  ۷۱۶ در آن خوانده می‌شود.

این مجموعه با شکوه با شماره ۱۸۸مورخ ۱۸/۴/۱۳۱۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منبع: ایسنا