موزه مردم‌شناسی تربت‌حیدریه، نیازمند تقویت برای روایتگری تاریخ پرشکوه خراسان
کارشناسان و دست‌اندرکاران میراث فرهنگی بر این باورند که موزه مردم‌شناسی تربت حیدریه، برای معرفی فرهنگ و آداب پیشینیان تلاش زیادی دارد.
تربت حیدریه که اکنون به لحاظ جغرافیایی در مرکز استان خراسان رضوی قرار دارد در گذشته‌های دور به سبب همجواری با جاده ابریشم و برخی کاروانسرا‌های مسیر آن یکی از شاهراه‌های ارتباطی ایران به خاور دور بوده است که این مزیت را همچنان در ابعاد دیگر با دارا بودن دالان اصلی جاده و راه آهن شرق کشور در اختیار دارد.
موقعیت راهبردی تربت حیدریه در شرق ایران و مسیر شهر‌های بزرگ تاریخی نظیر نیشابور، مرو و بخارا، به علاوه زیست عارفان و سالکان شهیر ایرانی در این شهرستان (زاوه قدیم) باعث شده است تا این خطه کشور در دل خود بخش قابل توجهی از تاریخ خراسان را به یادگار داشته باشد.
به گواه برخی کارشناسان، تربت حیدریه در چهارراه حوادث خراسان حتی به کمک موزه مردم شناسی خود و آثار نسبتا غنی موجود آن‌چنان که شایسته و بایسته بوده نتوانسته است در معرفی فرهنگ، آداب و رسوم این استان بزرگ و تاریخ پرفراز و نشیبش سهمی داشته باشد.
محمد قانعی رودمعجنی یکی از بنیان‌گذاران موزه مردم شناسی تربت‌حیدریه ادامه داد: زمانی که در دانشگاه فرهنگیان به تدریس علوم اجتماعی و تاریخ مشغول بودم، با کمک دانشجویان موزه‌ای در این دانشگاه دایر شد.
او تصریح کرد: از سال ۱۳۷۵ در هماهنگی با متولیان امور از دانشجویان خواستم به عنوان کار عملی اسناد یا اشیای تاریخی که از گذشتگان خود در منزل داشته یا می‌توانند به روش‌های دیگر جمع آوری کنند، را به دانشگاه بیاورند.
این بنیان گذار مردم شناسی تربت حیدریه ادامه داد: بعد‌ها وقتی سازمان میراث فرهنگی بنیان موزه مردم شناسی تربت‌حیدریه را گذاشت، همین وسایل و اشیای تحویلی به دانشگاه فرهنگیان، مبنای اولیه ایجاد این موزه شد.
این دبیر بازنشسته و مولف کتاب "تاریخ تربت‌حیدریه با تکیه بر نقش اسحاق‌خان قرایی" در ادامه به واکاوی موزه مردم شناسی تربت حیدریه پرداخت و ادامه داد: موزه در معرفی فرهنگ تربت‌حیدریه و البته بخشی از تاریخ خراسان موفق بوده است هرچند خروجی کار کافی و رضایت بخش نیست.
قانعی رودمعجنی بیان کرد: موزه مردم‌شناسی تربت حیدریه با شکل و ابعاد کنونی نمی‌تواند معرف جامعی برای تاریخ خراسان بزرگ باشد و جا دارد در ابعاد مختلف کمی و کیفی تقویت شود.
غلامرضا نظری یک پژوهشگر و دبیر تاریخ تربت‌حیدریه نیز گفت: رسالت یک چنین موزه‌هایی به تصویر کشیدن فرهنگ و رسوم مردم یک منطقه است و با وجود قرار گرفتن تربت‌حیدریه در مرکز حوادث و اتفاقات خراسان، موزه مردم شناسی این شهرستان در معرفی پیشینه تاریخی این منطقه ضعف دارد.
او افزود: موزه مردم‌شناسی تربت‌حیدریه نه تنها در بیان رویداد‌های تاریخی مهم خراسان جای کار بیشتری دارد بلکه در معرفی نخبگان و قهرمانان و نیز تاریخ معاصر خراسان و شهرستان نیز نیازمند تقویت برای نقش آفرینی بیشتر است.
این پژوهشگر و دبیر تاریخ تربت‌حیدریه ادامه داد: تربت حیدریه در حوزه تاریخ معاصر نیز به عنوان شهر پیشتاز در پیروزی انقلاب اسلامی علیرغم قیام خونین مردم این شهرستان در نهم دی سال ۱۳۵۷ همچنان کمتر شناخته شده است.
مرتضی شبان کارشناس تاریخ شفاهی تربت‌حیدریه نیز گفت: کارکرد موزه مردم‌شناسی معرفی آداب، سنت‌ها و رسوم مردم یک منطقه است و از این رو شاید بتوان گفت که موزه مردم‌شناسی تربت‌حیدریه نمره ۷۰ از ۱۰۰ را کسب می‌کند.
او افزود: اگر بخواهیم به تاریخ گذشته و نیز پیشینه شهرستان و خراسان بپردازیم، شایسته است موزه‌های تخصصی نظیر آب، سکه یا اسناد تاریخی تربت‌حیدریه نیز جزو مبانی اصلی تاریخ منطقه قرار گیرد.
این کارشناس تاریخ شفاهی تربت‌حیدریه با بیان اینکه موزه مردم شناسی تربت حیدریه توانسته است تا حدی به گذشته خراسان نقب بزند تأکید کرد: در عین حال به سبب ناکافی بودن تلاش‌ها و تاثیرات صورت گرفته، جا دارد در این زمینه کلیه نهاد‌های دولتی، عمومی و خصوصی و تشکل‌های مردم نهاد به صورت جدی تری پای کار آمده و موزه را تقویت کنند.
شبان بیان کرد: باید اذعان کرد نسل امروز پیوند چندان محکمی با گذشته تاریخی خود ندارد و لازم است با ساز و کار‌های لازم و تنوع بخشی به اقدامات میراث فرهنگی، این نقص و آسیب را برطرف کرد.
او تصریح کرد: به یاد دارم که در سال‌های نخستین راه اندازی موزه مردم‌شناسی تربت‌حیدریه، در مقابل هر غرفه صدای حرفه و صناعتی پخش می‌شد و بازدیدکنندگان با شنیدن آن، حس سفر به زمان گذشته را پیدا می‌کردند، ولی متاسفانه اکنون این سامانه صوتی از کار افتاده است.
محمدرضا کرمانی کارشناس حوزه گردشگری و متولی مجموعه بومگردی رباط علیا از کاروانسرا‌های تاریخی تربت‌حیدریه نیز گفت: موزه مردم‌شناسی باید در معرفی خرده فرهنگها، لهجه‌ها، گویش‌ها و واژه‌های قدیم خراسان نیز فعال شود.
او افزود: امروز با نسلی مواجهیم که در گویش روزانه و محاوره روزمره از به کار بردن واژگان به جای مانده از نیاکان خود اکراه دارند چراکه آن را مایه خجالت و نشانه دهاتی بودن می‌پندارند.
این کارشناس حوزه گردشگری ادامه داد : این در حالی است که در صنعت گردشگری جهان، همراهی یک مترجم یا آشنا به فرهنگ بومی و محلی یکی از مشاغل وابسته به صنعت توریسم است، اما در تربت‌حیدریه همچون بیشتر نقاط ایران، رد و نشانی از مترجم یا آشنا به لهجه و گویش محلی به چشم نمی‌خورد.
کرمانی بیان کرد: حتی یکی از شرایط اصلی تاسیس اقامتگاه بومگردی "برقراری ارتباط کلامی با لهجه و گویش محلی" است که البته کمتر به آن توجه می‌شود و در شرایط کنونی چنان گرفتار جنگ تاریخی "شهری با روستایی" شده‌ایم که خویشتن واقعی خودمان را مایه شرمساری می‌دانیم و ادامه این وضعیت به نابودی خرده فرهنگها منجر می‌شود.
به اعتقاد او یکی از راهکار‌های رفع این نقیصه تقویت موزه مردم شناسی تربت‌حیدریه با بهره مندی از کارشناسان و بومیان منطقه، مسلط به گنجینه زبان با خزانه بالای واژگان اصیل و گویش خراسانی است که به غنای ادبیات گفتاری مردم نیز منجر شود.
حسن گیاهی مسئول امور برنامه‌ریزی و توسعه گردشگری روستایی اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی گفت: شایسته است معضل نابودی گویش‌های محلی را از زاویه "گردشگری ادبی" که یکی از حلقه‌های مفقوده صنعت گردشگری کشور است، مورد ارزیابی قرار دهیم.
او افزود: گردشگری ادبی شکلی از گردشگری و برخاسته از جاذبه‌های وابسته به حوزه زبان و ادبیات است و می‌تواند کمک‌کار در حفظ و حراست از میراث زبانی باشد.
این مقام مسئول با بیان اینکه گردشگری ادبی، فرهنگی‌ترین نوع گردشگری است، ادامه داد: در این شاخه از گردشگری توجه به ادبیات بویژه ادبیات سنتی و محلی که برانگیزاننده حس نوستالژیک (یادآوری خاطرات گذشته) است، علاقه‌مندان و طرفداران زیادی دارد، از سوی دیگر ایرانیان مردمی با احساس و عاطفه هستند و با همین روحیه، تاریخی باشکوه و پر افتخار ساخته و پرداخته‌اند، لذا امروزه جایگاه رفیعی در حوزه فرهنگ و ادب جهان دارند.
گیاهی بیان کرد: خطه خراسان نیز به واسطه پرورش و بالندگی ستارگان پرفروغی، چون فردوسی، خیام، عطار، بیهقی، اخوان‌ثالث، ملک الشعرای‌بهار، شجریان و دیگر ستارگان در دامان پر مهر خود، سرزمینی پرآوازه در سپهر علم و ادب ایران است و در این بین خطه زرخیز تربت‌حیدریه، سرزمینی که از کوچه پس کوچه‌هایش زمزمه شعر و فرهنگ به گوش می‌رسد، با اتکا به ریشه‌های غنی ادبی در مقام پیشقراولان خاصه حوزه گردشگری ادبی، در مقام ترویج فرهنگ بومی جای نقش آفرینی بیشتری دارد.
او تصریح کرد: گردشگرانی که وارد خراسان می‌شوند اگر با مجموعه شعر محلی "سمندرخان سالار" به قلم جاودان "علی‌اکبر عباسی‌فهندر" آشنا شوند با جلوه‌های تاریخ و فرهنگ این خطه ارتباط و انس بیشتری می‌گیرند.
علی محمدی رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تربت‌حیدریه گفت: موزه مردم‌شناسی این شهرستان در سال ۸۵ با هدف معرفی آداب و رسوم، فنون و مشاغل قدیمی و حتی منسوخ شده خراسان در قالب ۱۲ غرفه در ضلع غربی رباط طبسی و در جوار مجموعه فرهنگی - تاریخی قطب‌الدین حیدر ایجاد شد.
او افزود: این موزه مردم شناسی در طول سال و به خصوص مناسبت‌های خاص همچون فصل برداشت زعفران، تعطیلات تابستان و نوروز مورد استقبال گردشگران و حتی تجار قرار می‌گیرد.
این مقام مسئول با بیان اینکه موزه مردم شناسی تربت حیدریه تا حدودی توانسته است پیشینه خراسان را به نسل جدید معرفی کند، ادامه داد: از جمله مزیت‌های این موزه، بخش ابریشم و صنایع و بافته‌های مرتبط آن است که شاید در حد ایده آل نباشد، اما گذشته خراسان به ویژه در حوزه تجارت و قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم را به نوعی مطرح می‌کند.
محمدی بیان کرد: جاده معروف ابریشم که شاخه‌های فرعی نیز داشته است در دل خود حرف‌های زیادی برای گفتن داشته و دارد، از دیگر سو تربت حیدریه از گذشته‌های دور تاکنون در حوزه تجارت از جمله خرید و فروش ابریشم فعال بوده است و در شرایط کنونی هم ۸۰ تا ۹۰ درصد کل تولید نخ ابریشم ایران در این شهرستان فراوری و عرضه می‌شود.
او تصریح کرد: در راستای تقویت موزه مردم شناسی تربت حیدریه، به منظور معرفی هر چه بهتر و بیشتر تاریخ پرافتخار خراسان؛ رویکرد تخصصی شدن موزه شهرستان در دستور کار قرار گرفته است و طبیعتا در این راستا مشاغل مختلف و مرتبط از جمله در حوزه ابریشم بیش از پیش مطرح و تبلیغ خواهد شد.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تربت حیدریه گفت: وجود کاروانسرا و سرا‌های تاریخی متعدد در این شهرستان نشان از رونق تجارت منطقه در گذشته‌های دور دارد، لذا از این طریق می‌توان تاریخ خراسان و جاده ابریشم را تورق کرد بنابراین تقویت موزه مردم شناسی یکی از راهکار‌ها در این زمینه است.
کارشناس اداره موزه‌ها و مرمت اشیای تاریخی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی گفت: اکنون ۱۲ موزه مردم شناسی در سطح استان دایر است که تلاش می‌کنیم موزه‌های تخصصی را نیز راه اندازی کنیم.
مژگان موسی‌زاده بیان کرد: گردشگر انتظار دارد وقتی وارد موزه مردم‌شناسی می‌شود با سیر تحولات جنبش‌های اجتماعی و مباحث جامعه شناسی شهری و روستایی بیشتر آشنا شود و بهتر است بازدیدکنندگان را به سمت موارد جزیی‌تر و تخصصی‌تر زندگی گذشتگان هدایت کرد.
او تصریح کرد: در همین راستا موزه شهید مطهری فریمان یا موزه آب گناباد به صورت تخصصی به یک موضوع خاص پرداخته و به تمامی سووالات و نیاز‌های تخصصی بازدید کنندگان پاسخ می‌دهند و همین رویکرد را می‌توان به دیگر شهر‌های خراسان با موضوعات مختلف تعمیم داد.
این کارشناس موزه با بیان اینکه در تربت‌حیدریه ایجاد موزه دائمی و تخصصی ابریشم، زعفران و عقیق هم قابلیت راه اندازی دارد، گفت: اکنون در خراسان رضوی حدود ۵۰ مجموعه‌دار شناسایی شده‌اند تا هر یک به صورت تخصصی مجموعه خود را در معرض دید علاقه‌مندان قرار دهند.
منبع: ایرنا
