اگرچه اکنون حدد ۱۲ مناره یا گلدسته در حرم دیده می‌شود، اما نشان دو گلدسته از این تعداد را باید در همه دوران‌های ایجاد تا توسعه حرم دید و برایش روایت‌ها نوشت. دو گلدسته که قدمت نخستین‌شان به عهد غزنویان می‌رسد.

عزیزالله عطاردی در کتاب «تاریخ آستان قدس رضوی» درباره این دو گلدسته می‌نویسد: «در مجموعه قدیمی آستان قدس، دو مناره هست که یکی از آن‌ها نزدیک گنبد مطهر و دیگری مقابل آن، بالای ایوان عباسی در شمالِ صحن کهنه قرار دارد. این مناره‌ها هر دو روکش طلا دارند و جلوه‌ای به بارگاه حضرت‌رضا (ع) می‌دهند آنچنان که مشتاقان آن حضرت را به طرف خود می‌کشاند. مناره نزدیک گنبدمطهر به احتمال زیاد همزمان با خود گنبد مطهر ساخته شده و از آثار قرن پنجم قمری می‌باشد. زیرا در معماری این دوره معمول بوده در کنار گنبد‌ها یک مناره نیز ساخته شود و شاهد بر این ادعا نیز گنبد و مناره سنگ بست در نزدیکی مشهد مقدس است که هم‌اکنون به بقا باقیست.»

البته عطاردی در ادامه با اشاره به یک اشتباه تاریخی در زمان ساخت نخستین گلدسته، چنین توضیح می‌دهد: «در بعضی از متون تاریخی، مناره نزدیک حرم را به عهد صفوی نسبت می‌دهند و گفته‌اند، شاه طهماسب صفوی آن را ساخته و طلا کرده است، ولی این عقیده درست نیست. در واقع بنده گمان می‌کنم که این گلدسته، چون در زمان شاه طهماسب مرمت شده، سبب گردیده که بگویند شاه صفوی آن را ساخته و بعد هم این غلط، توسط مولفان به کتاب‌ها راه پیدا کرده است.»

این نکته درست است، زیرا که بنا به سیاهه اسناد تاریخی، مناره کنار گنبد را «سوری‌بن معتز» از کارگزاران سلطان مسعود غزنوی بنا کرده که سال‌ها حاکم خراسان در نیشابور بوده است. بیهقی نیز درکتاب «تاریخ مسعودی» تاکید می‌کند که او برمشهد علی‌ابن موسی‌الرضا (ع) مناره‌ای ساخته و موقوفات ارزشمندی بر آن قرار داده است.

ساخت دومین گلدسته توسط نادرشاه

اما گلدسته دوم که تا هنوز هم با عنوان گلدسته نادری خوانده می‌شود، برابر نامش قدمتی همپای تاریخ افشاریه دارد. روایت‌ها می‌گویند، نادرشاه افشار هنگامی که ایوان امیرعلشیر نوایی را تذهیب می‌زده، نخستین گلدسته را از نو طلا می‌کند. در واقع وقتی نادر عازم فتح هرات می‌شود، پیش از شروع سفر، به زیارت حرم حضرت رضا (ع) می‌رود و نذر می‌کند در صورت پیروزی، ایوان صحن مقدس را که به «صفه امیرعلیشیر» مشهور بوده و همچنین گلدسته بالای سر مبارک  را به «تنگ‌طلا» مزین کند. سفر جنگی نادر حدود یک سال طول می‌کشد. وی سرزمین هرات تا نزدیکی قندهار را باز پس می‌گیرد و اواخر سال۱۱۴۴ هجری‌قمری (۱۱۱۰ خورشیدی) به مشهد باز‌ می‌گردد.

با ورود سپاهیان افشار، شهر آذین می‌شود و تا یک هفته جشن عمومی به راه می‌افتد. پس از این، نادر بزرگان خراسان و کدخدایان محلات مشهد را در چهارباغ به حضور می‌طلبد و مالیات سه سال آینده را می‌بخشد و امر می‌کند که تنها گلدسته حرم طلا شود. 

ماجرای ساخت دومین گلدسته را مؤلف «تاریخ عالم آرای نادری» چنین نوشته است: «نادر پس از مطلا کردن گلدسته گفت، شایسته است که در مقابل گنبد عالیه، گلدسته دیگری نیز بنا شود.» این می‌شود که اندکی بعد، عطر گلدسته دوم هم به سقف آسمان می‌رسد. 

یکی از مورخان عهد نادری که در زمان ساخت گلدسته‌ها شاهد آن بوده نیز در شرح خاطراتش می‌نویسد: «من همه روزه به تماشا می‌رفتم. ابتدا زمین را چنان گود کردند که وقتی از بالا به عمله‌ای که در پایین کار می‌کردند، می‌نگریستیم، به اندازه گنجشکی به نظر می‌رسیدند.»

احداث این گلدسته، یک سال طول می‌کشد و استادان زبردستی به سرپرستی معمار علی نقی مشهدی، متکفل این امر می‌شوند. در روایت‌ها آمده است که گویا معماران عصر نادری، مکانی پشت ایوان عباسی را برای احداث دومین گلدسته انتخاب می‌کنند که ظاهرا تقارنی با محل گلدسته اول نسبت به گنبد نداشته است، اما پس از آنکه گلدسته جدید احداث می‌شود، دست کم از جبهه جنوب شرقی حرم (خیابان‌امام رضای‌فعلی) چنین به نظر می‌رسیده است که دو گلدسته قدیم و جدید کاملا در دو طرف گنبد طلا قرار دارند.

شاهکاری که به شیخ بهایی نسبت می‌دهند

سوای قدمت این دو گلدسته، یک ویژگی عجیب در معماری آن‌ها نیز وجود دارد که بسیاری از تاریخ‌نگاران آستانه از جمله مرحوم عطاردی و احتشام کاویان نیز به آن اشاره کرده و توضیح داده‌اند: «با اینکه فاصله دو مناره زیاد است، ولی کسانی که از طرف جنوب اماکن متبرکه به طرف حرم می‌روند (مخصوصا از طرف خیابان امام‌رضا (ع) به طرف حرم مطهر که می‌آیند، خیال می‌کنند که گنبد بین این دو مناره قرار گرفته است. معلوم نیست بانی مناره دوم و معمار آن منظور خاصی داشته و خواسته که چنین باشد و یا اینکه طبیعت کار اینگونه درآمده است و اعلمُ عندا.» ناگفته نماند که موضوع تقارن این دو گنبد با اینکه در دو مکان متفاوت هستند، سبب شده خیلی‌ها گمان کنند که گلدسته دوم شاهکار علم و معماری شیخ بهایی است که البته برایش هیچ سند تاریخی وجود ندارد.  

کتیبه‌های نقش خورده روی دو گلدسته طلا

در مناره نخستین، طرف پایین مناره از سطح بام ابتدا با آجر ساخته و پس از آن کاشی شده است. همچنین از بالای کاشی‌ها تا انتهای آن با خشت‌های مطلا پوشیده‌اند. زیر ماذنه نیز کتیبه‌ای است که به خط ثلث برجسته، صلوات بر حضرت رسول (ص) و ائمه‌معصومین (ع) نقش خورده و در دنباله آن هم آمده است: «کتبه بهاالدین محمد‌الخادم سنه ۱۱۴۲ هجری قمری». بعد هم آیه شریفه «ان‌ا... یمسک والسماوات و الارض ان تزولا» نوشته شده و در پایان نیز زیر کاشی‌کاری ساقه مناره، برگرد قسمت آجری به خط بنائی درشتی، آیه شریفه «انا فتحنا لک فتحا مبینا» را آورده‌اند.

دومین مناره هم که روی ایوان عباسی در شمال صحن انقلاب ساخته شده، از نظرِ طلاکاری قسمت بالا، کاشی‌کاری و آجرچینی طرف پایین، مانند مناره نخستین است. در کتیبه این مناره روی خشت‌های مطلا به خط ثلث، صلوات بر ائمه‌اطهار و معصومین (ع) نوشته شده و در آخر نیز تاریخ آن با عبارت «فی ذیقعدة الحرام سنة ۱۱۴۵» مشخص شده است. همچنین در زیرِ این عبارت، دوباره با خط نستعلیق خفی، جمله «عالی جناب سلالة السادات العظام امیر سید احمد الحسینی سرکشیک و کلب عتبة علیة روضة رضویة محمد جعفر خادم فی شهر رمضان المبارک ۱۱۴۶» دیده می‌شود که نشان می‌دهد این کتیبه‌ها به همت سید احمدالحسینی سرکشیک آستانه و محمد جعفر خادم در این مکان قرار گرفته‌اند. 

سرنوشت گلدسته‌ها پس از انقلاب اسلامی

این گلدسته‌ها که به دلیل ضخامت کم (حدود ۴ هزارم میلیمتر) و تأثیر عوامل طبیعی، فرسوده و بدنما شده بودند، پس از انقلاب‌اسلامی با خشت‌های مطلای جدید بازسازی می‌شوند. برای انجام این مهم در ابتدا، خشت‌های مطلای قدیمی و فرسوده برچیده، زیر آن را بتن‌ریزی کرده، پس از آن سطح گلدسته مجدداً با ورق های‌مسی که به روش الکترولیت، حدود ۱۶ هزارم میلیمتر روکش طلا شده بوده، می‌پوشانند. اکنون حدود ۱۴۵ مترمربع خشت زرین بر سطح هر کدام از گلدسته‌ها وجود دارد.

به قلم: علی قاسمی