یکی از منحصر به فردترین مساجد تهران، مسجد تاریخی محله سنگلج به نام حاج رجبعلی است که ۶۸ سال پیش در فهرست میراث فرهنگی ایران به ثبت رسید.

این بنای تاریخی به دلیل داشتن کاشی‌های معقلی (ترکیب کاشی و آجر) کاشی هفت رنگ و کاشی معرق، چاه قرآن و گنبد دوپوش یکی از بنا‌های خاص دوره قاجار است.

در سال دوم سلطنت فتحعلی شاه قاجار یعنی ۱۸۰ سال پیش مرحوم حاج رجبعلی تهرانی از تجار بازار تهران حدود ۲۰ هزار تومان برای ساخت حوزه علمیه و مسجد هزینه کرد. ساخت این مسجد توسط استاد محمد قلی شیرازی از معماران آن زمان ۱۷ سال طول کشید و دور تا دورش حجره برای اقامت طلاب ساخته شد که الان چند حجره بیشتر باقی نمانده است.

البته روی کتیبه‌های موجود در کاشی‌ها، سال ۱۲۶۱ و ۱۲۶۲ هجری قمری را برای ساخت مسجد نوشته‌اند. اما به طور دقیق نمی‌توان تاریخ ساخت مسجد را با تاریخ کاشی کاری آن یکی دانست. چون ممکن است کاشیکاری‌ها چند سال بعد از ساخت مسجد کار شده باشند.

حاج رجبعلی کدخدای گذر درخوانگاه نیز بوده و ارادت زیادی به ملامحمد جعفر شریعتمداری داشت. سال‌ها قبل از انقلاب خاندان شریعتمداری پیش نماز این مسجد بوده‌اند. آقای شریعتمداری دو پسر به نام‌های شیخ علی و شیخ حسن داشت.

حاج ملأ جعفر شریعتمداری دختر حاج رجب علی را برای پسر بزرگ‌تر خود آقای شیخ علی خواستگاری کرده و در اثر این قرابت، این مسجد به همراه موقوفاتش وقف نوادگان دختری حاج رجب علی شد تا نسل در نسل در این مسجد نماز بگذارند.

۱۷۲۰ متر مساحت این مسجدی است که به گفته مرحوم پیرنیا به تنهایی یک دانشکده معماری است. چون قبله این مسجد صاف است درحالی که قبله تهران کج بوده و هست؛ بنابراین زمانی که نقشه این مسجد را نگاه می‌کنید می‌بینید که مسجد را کج ساخته‌اند یعنی کل مسجد گردانده شده تا قبله صافی داشته باشد این نوع معماری در واقع از هوش سرشار معمار آن بهره گرفته است.

سرقت سنگ‌های قیمتی مسجد

مدیریت مسجد هم با معتمدین محله است. بنا‌های اطراف مسجد که در ارتباط با آن بودند هم از موقوفات حاج رجبعلی است که در حال حاضر تحت اجاره نود و نه ساله اهالی محله قرار دارد.

اکنون علی شریعتمداری مدیریت این مسجد را به دست گرفته و درباره اتفاقاتی که این مسجد گذرانده توضیح می‌دهد: ۶۰ سال پیش پدربزرگم پیش نماز این مسجد بود.

او می‌گفت که ۹ سنگ قیمتی زیر سقف جاساز شده تا هر زمان این مسجد به پول نیاز داشت، این سنگ‌ها را بفروشند و خرج مسجد کنند من این موضوع را حدود ۱۰ سال پیش متوجه شدم و گفتم که نیست.

متوجه شدیم وقتی داربست‌های چوبی این مسجد را برای تعمیر زده بودند؛ یک زمانی که نمی‌دانیم کی بوده، این سنگ‌ها را به سرقت برده اند. هنوز جای این سنگ‌ها از پایین مشخص است. ما نمی‌دانیم چه کسی یا کسانی و چطور و در چه زمانی این سنگ‌ها را دزدیده‌اند.

شریعتمداری با بیان اینکه یکی از وظایف من حفظ و توسعه موقوفات است اینجا وضوخانه زنانه نداشتیم به همین دلیل برخی تغییرات را در مسجد ایجاد کردیم، می‌گوید: چند باری وزارت میراث فرهنگی خواستیم تا ما را برای مرمت این بنا یاری کنند. آقای جانفشان مدیرکل میراث فرهنگی استان هم به اینجا آمده و فقط دلسوزی کرده و کاری انجام ندادند.

ما با بودجه خودمان به صورت قطره چکانی هر زمان پول دست مان بیاید؛ مرمت می‌کنیم. مرمتی که گاهی مورد انتقاد هم قرار می‌گیرد، ولی وقتی این انتقاد می‌شود که ما بار‌ها درخواست کمک از میراث دادیم و نتیجه نگرفته و کار را شروع کردیم و تازه آن‌ها می‌آیند و می‌گویند چرا انجام دادید مثل شبستانی که من ایجاد کردم تا مردم بتوانند در بخشی از این مسجد نماز بخوانند.

شریعتمداری می‌گوید: کاشی‌های بخش جدید مسجد را از جمکران سفارش دادم زمانی که کارشناسان میراث آمدند گفتند نباید این کار را انجام می‌دادی. این درحالی بود که سقف مسجد ریخته بود و من درخواست کمک کرده بودم. من حتی یک دیوار را تخریب کردم تا معبر مسجد باز شود. بعد‌ها گفتند که تخریب این دیوار درست نبوده است.

فشار کمربند آهنگی به گنبد دوپوش مسجد

شریعتمداری درباره اینکه برخی از بخش‌های مسجد آثار نم‌زدگی به وفور دیده می‌شود توضیح می‌دهد: وقتی بخش‌هایی از سقف مسجد ریخت، ۲۰ سال برف و باران می‌بارید تا اینکه آن را مرمت کردیم.

از طرفی گنبد هم یک کمربند آهنی دارد که وقتی ثبت شد، معماران آن زمان یعنی در دورانی که میراث فرهنگی زیر نظر صنایع مستظرفه بود، احساس می‌کردند باید برای حفاظت از گنبد آن را بزنند، اما الان کارشناسان می‌گویند که درست نبوده و به گنبد فشار می‌آورد، ولی در عین حال نمی‌توانند آن را حذف کنند. این کمربند آهنی حدوداً دهه ۵۰ زده شد.

او درباره پیگیری برای دریافت بودجه از سازمان‌های دیگر هم می‌گوید: برخی از حدود ۸ سال پیش آقای چمران و مسجد جامعی از این مسجد دیدن کردند و گفتند که حدود ۵ میلیارد تومان هزینه مرمت مسجد می‌شود البته این هزینه‌ها در این چند سال چندین برابر شده است.

اینجا یک در چوبی هم داشت که ۲۰۰ ساله بود و با حدود ۵ میلیون تومان در دو سه سال پیش مرمت کردیم این درحالی است که برای مرمت همین در چند بار به میراث فرهنگی استان تهران نامه زده بودیم و جوابی نگرفتیم تا اینکه خودمان دست به کار شدیم.

منبع : مهر