روز پنج‌شنبه ۱۹ آبان ۱۴۰۱ و در حاشیه مراسم گرامیداشت یاد شهدای موشکی سپاه و سردار شهید حاج حسن طهرانی‌مقدم، فرمانده نیروی هوافضای سپاه از دستیابی این نیرو به سلاح موشکی جدیدی با توانمندی بسیار برتر از سامانه‌های فعلی خبر داد. سردار حاجی‌زاده اعلام کرد سپاه موفق شده است موشک بالستیک با سرجنگی با سرعت بسیار بالا و هایپرسونیک با توان مانور بالا در جو و خارج از جو بسازد.

وی تصریح کرد که این سامانه به ویژه برای غلبه بر سپر‌های دفاع موشکی چه آن‌ها که در داخل جو عمل می‌کنند و چه انواعی که برای عملکرد در خارج از جو توسعه یافته‌اند، آماده شده و به واسطه سرعت بسیار بالا در عین قابلیت مانور، بعید است تا سال‌های بعد هم سامانه‌های دفاع موشکی به توان دفاع در برابر این سلاح دست یابند.

با گذشت حدود شش ماه این موشک بالاخره به طور رسمی با نام «فتاح» نامی که فرمانده معظم کل قوا برای آن انتخاب کرده‌اند، رونمایی شد تا گشاینده راه‌های جدیدی در قدرت موشکی کشور باشد. در این گزارش نگاهی به جنبه‌های مختلف سلاح هایپرسونیک جدید ایران می‌اندازیم.

 

 «هایپرسونیک» چیست؟

در دانش هوافضا بر اساس سرعت پرواز وسایل پرنده، سرعت آن‌ها در دسته‌های فروصوت (ساب سونیک) که به سرعت‌های کمتر از سرعت صوت مربوط است، مانند سرعت اغلب پهپاد‌ها و هواپیما‌های تجاری و بالگردها، فراصوت (سوپرسونیک) برای سرعت‌های معادل صوت تا پنج برابر آن مانند سرعت اغلب موشک‌های تاکتیکی و هواپیما‌های جنگنده و ابرصوت (هایپرسونیک) برای سرعت‌های پروازی بیش از پنج برابر صوت تقسیم می‌شوند. به سرعت معادل سرعت صوت، یک ماخ هم گفته می‌شود، بنا بر این وسایل پروازی با سرعت بالای پنج ماخ، در رژیم پروازی هایپرسونیک قرار می‌گیرند که شامل اغلب موشک‌های بالستیک برد متوسط و بالاتر که از دوران جنگ سرد در حال ساخت و توسعه هستند هم می‌شود.

 

سابقه ایران در رژیم هایپرسونیک

با تعاریف مطرح‌شده از نظر علمی و فنی در بخش قبلی پیرامون سرعت هایپرسونیک مشخص می‌شود که متخصصان موشکی کشورمان از مدت‌ها پیش پا به عرصه سرعت‌های بالا گذاشته‌اند. در واقع با ساخت اولین نسل از شهاب ۳ در اواخر دهه ۱۳۷۰ که توان گذر از سرعت پنج ماخ را در بخش‌هایی از مسیر داشت، عملاً ایران نشان داد به برخی از فناوری‌های درگیر در توسعه وسایل پروازی در رژیم سرعتی هایپرسونیک دست یافته است. این موارد شامل سازه و بدنه تحمل‌کننده بار‌های وارده در این سرعت‌ها، مواجهه با چالش حرارت تولیدی بالا در نوک دماغه سرجنگی پروازی در سرعت بالای ماخ ۵ و نیز نحوه پایدارسازی وسیله پروازی در این سرعت‌هاست.

در ادامه و با توسعه موشک‌های قدر و سجیل در دهه ۱۳۸۰، ایران پا به حریم بالای ۱۰ ماخ گذاشت که نیازمند استفاده از مواد خاصی در نوک دماغه موشک به عنوان سپر حرارتی بود. برخی منابع سرعت موشک سجیل را ۱۴ ماخ اعلام کرده‌اند. تمام چالش‌های مطرح شده هم برای این موشک‌ها دوچندان شده است ولی متخصصان کشور با تولید انبوه این موشک‌ها نشان دادند راه‌حل‌های مناسب را برای غلبه بر مشکلات می‌یابند. در دهه ۱۳۹۰ ساخت موشک عماد نشان داد ایران به فناوری هدایت و کنترل پرتابه‌هایی با سرعت بالا هم دست یافته است و نقطه‌زنی موشک‌های عماد و خرمشهر ۲ نشان داد متخصصان کشور پا روی پله‌ای بالاتر در رژیم سرعتی بالا گذاشته‌اند.

در ادامه، موشک‌های تاکتیکی ایران هم پا به فراتر از ماخ ۵ گذاشتند که دزفول اولین مورد آن‌ها بود. عملکرد درخشان این موشک در اصابت بسیار دقیق به ساختمان‌های مدنظر در اختیار گروه تروریستی داعش در شرق سوریه در دو عملیات نشان داد موشک‌های سوخت جامد تاکتیکی ایران هم در سرعت‌های بالا قابل هدایت دقیق هستند. موشک‌های دزفول و خیبرشکن هم در ادامه همین مسیر را طی کردند و با سرعت‌های پروازی هایپرسونیک و توان کنترل و تصحیح مسیر تا لحظه اصابت عملیاتی شدند، اما این موشک‌ها با وجود سرعت هایپرسونیک و حتی قابلیت کنترل، اولاً امکان اجرای مانور‌های سنگین را در فاز‌های مختلف نداشتند و ثانیاً فاقد پیشران در داخل سرجنگی بودند. این دو مؤلفه، شاخصه‌های مهم سلاح‌های هایپرسونیک امروزی هستند که قله بزرگ بعدی پیش روی متخصصان موشکی کشور بود.

 مزیت‌های سلاح هایپرسونیک در نبرد مدرن

ویژگی بسیار مهم تسلیحات هایپرسونیک سرعت سیر بسیار بالای آنهاست که سبب می‌شود در زمان کوتاهی به هدف خود برسند. مثلاً یکی از سلاح‌های در دست توسعه در امریکا با ایده ایجاد امکان حمله به هر نقطه از دنیا در کمتر از یک ساعت دنبال می‌شود، زیرا با داشتن سرعت ۲۰ ماخ که تقریباً برابر ۲۲ هزارکیلومتر بر ساعت است، می‌شود به هدف مذکور دست یافت. یک نمونه روسی هم دارای سرعت بیش از ۲۵ ماخ ادعا شده و چینی‌ها هم در سودای رسیدن به سرعت بیش از ۲۰ ماخ هستند.

ویژگی‌های فتاح ایرانی
موشک هایپرسونیک فتاح برخلاف طراحی‌های امریکایی، روسی و چینی شکل ظاهری مشابه موشک‌های قبلی بالستیک ایرانی دارد، اما آنچه سبب ایجاد قابلیت‌های طرح شده برای تسلیحات هایپرسونیک در فتاح دارد، در داخل بدنه آن قرار گرفته است. این شکل ظاهری به خودی خود نشان‌دهنده این است که ایران در مسیر توسعه سلاح هایپرسونیک، دنباله‌رو هیچ یک از سه کشور فوق نبوده است. این عدم‌مشابهت با نمونه‌های خارجی، مسئله‌ای است که حتی کارشناسان هوافضای صهیونیست هم به آن اذعان کرده‌اند. همچنین به عملیاتی و نه صرفاً یک طرح توسعه‌ای بودن این موشک هم توسط کارشناسان خارجی اعتراف شده است.
فتاح موشکی دومرحله‌ای است که مرحله دوم آن به جای یک سرجنگی فاقد پیشران که در موشک‌های قبلی ایرانی مرسوم بود، دارای یک پیشران کروی سوخت جامد است. در واقع برخلاف موشک‌های قبلی، در فتاح سرجنگی هم به تنهایی یک موشک کامل است. وجود پیشران در سرجنگی سبب می‌شود افت سرعت سرجنگی رخ ندهد و حتی افزایش سرعت نسبت به لحظه جدا شدن از موتور مرحله اول محقق شود.

در پیشران کروی مرحله دوم فتاح، از نازل متحرک استفاده شده است. فناوری نازل متحرک برای کنترل بردار رانش برای موتور‌های سوخت جامد اولین بار در کشور توسط سپاه در سال‌های اخیر توسعه یافته و در فتاح هم مجهز شدن به این فناوری سبب شده است این موشک بتواند امکان اجرای مانور‌های مختلف در خارج از جو را که بالک‌های کنترلی روی بدنه فاقد کارایی هستند، داشته باشد. این حرکت‌های مانوری خارج از مسیر بالستیک همان راهکاری است که برای ناکارآمد کردن دسته‌ای از سامانه‌های دفاع موشکی عمل‌کننده در خارج از جو مورد نیاز است. در داخل جو غلیظ هم هر چند بالک‌های کنترلی کارایی دارند، اما در صورت روشن بودن پیشران، هم امکان مانور‌های سنگین‌تر به واسطه کنترل بردار رانش و هم حفظ سرعت ممکن می‌شود. در نهایت به واسطه بالک‌های کنترلی نصب‌شده روی سرجنگی یا همان مرحله دوم فتاح، این موشک به قابلیت اصابت دقیق به هدف همچون موشک‌های قبلی می‌رسد که در ویدئوی انتشار یافته از اصابت فتاح به هدف هم مشخص است.

فرمانده نیروی هوافضای سپاه برد موشک فتاح را فعلاً هزارو ۴۰۰ کیلومتر اعلام کرده و گفته است در آینده برد آن هم افزایش داده خواهد شد. با برد فعلی فتاح می‌تواند هر نقطه از سرزمین‌های اشغالی فلسطین را از داخل مرز‌های کشور مورد اصابت قرار دهد. این امر حتی از نقاطی در فاصله بیش از ۲۰۰ کیلومتری از مرز‌های کشور در عمق خاک ایران هم قابل انجام است. طبق اعلام رسانه‌ها، موشک فتاح به سرعت ۱۳ تا ۱۵ ماخ دست پیدا می‌کند که عدد قابل قبولی برای یک سلاح هایپرسونیک محسوب می‌شود. طبق برخی گمانه‌زنی‌ها، این موشک در کمتر از شش دقیقه با شلیک از ایران به سرزمین‌های اشغالی می‌رسد. در گذشته هم برای موشک‌های دیگر ایرانی زمان پنج تا هفت دقیقه برای رسیدن به هدف‌هایی در بیشینه برد آن‌ها ذکر شده بود. این زمان بسیار کمتر از عدد مورد نیاز برای جمع‌آوری سامانه‌های فعلی دفاع موشکی دشمن است. در واقع از آنجا که فتاح وظیفه اصلی تهاجم به ابزار‌های دفاع موشکی دشمن را دارد، رسیدن به محل هدف پیش از جمع‌آوری آن بسیار حیاتی است، البته این خود نکته برجسته‌ای است که یک سلاح ایرانی سبب شده است دشمن به فکر فراری دادن سامانه‌های پدافندی خود در داخل سرزمین‌های تحت مدیریتش شود.