شیخ بهاءالدین عاملی، مشهور به شیخ بهائی، از اجلّه علما و دانشمندان ایرانِ عصر صفوی است. وی در دهم فروردین سال ۹۲۵، در شهر بعلبک لبنان و در خانواده‌ای شهره به علم و دانش متولد شد. پدر شیخ بهائی، حسین بن عبدالصمد، از شاگردان و نزدیکان زین‌الدین بن نورالدین جُبَعی ملقب به «شهید ثانی» بود که پس از به شهادت رسیدن استادش، با دعوت شاه تهماسب یکم صفوی و اصرار شیخ علی منشار، به ایران هجرت کرد و در توسعه علوم اسلامی به ایفای نقش پرداخت. دوران شاه تهماسب یکم، چنان‌که برخی پژوهشگران مانند «ریولا جوردی ابی‌صعب» در کتاب «تغییر مذهب در ایران» ذکر می‌کنند، عصر نهادینه شدن سازمان فقاهت شیعی در ایران بود و حکومت صفوی، هم به دلایل سیاسی – مانند تلاش برای جلوگیری از قدرت روزافزون قزلباش‌ها – و هم به دلیل نیاز مبرم به علما و فقها برای ارائه قوانین مبتنی بر شرع، از ورود علمای جبل‌عامل استقبال کرد.

چنین بود که بهاءالدین عاملی – طبق یک روایت تاریخی – در ۱۳ سالگی وارد ایران شد و طولی نکشید که در کنار فراگیری علوم دینی، در کشف و شناخت فرهنگ اصیل ایرانی هم، سرآمد روزگار خود و فخر ایران و ایرانیان شد. شیخ طی دوران عمر ۷۶ ساله خود که تا سال ۱۰۰۱. ش ادامه داشت، افزون بر ایفای نقش به عنوان عالم دینی و شیخ‌الاسلام پایتخت، در عرصه‌های گوناگون دانش، اعم از حکمت، ریاضیات و علوم مهندسی، به تحقیق و تتبع گسترده‌ای پرداخت. حاصل این تتبعات، بیش از ۱۰۰ کتاب و رساله در زمینه‌های مختلف و متنوع علمی است. علاوه بر این‌ها، طرح‌های ساختمانی و عمرانی متعددی مانند «طرح تقسیم آب زاینده‌رود»، معماری گنبد مسجد امام در اصفهان، طراحی خیابان مشهد و ... در کارنامه فعالیت‌های شیخ بهائی وجود دارد که نمایانگر هوش و استعداد بسیار بالای وی در عرصه‌های گوناگون است.

شکل گرفتن مزار شیخ بهائی

شیخ بهائی در سال ۱۰۳۱. ق / ۱۰۰۱. ش، حدود ۴۰۰ سال قبل دارِ فانی را وداع گفت و طبق وصیتش، در جوار حرم مطهر امام رضا (ع) به خاک سپرده شد. مزار وی، اکنون در رواقی به همین نام، واقع در ضلع جنوب غربی صحن نو (صحن آزادی) قرار دارد؛ مزاری که سنگ روی آن از جنس مرمر است و جملاتی درباره شخصیت و جایگاه علمی شیخ بهائی، بر آن نقش بسته است. رواق شیخ بهائی برای بسیاری از زوّار حرم رضوی، مکانی شناخته شده‌است و امروزه، بیشتر کسانی که بعد از زیارت، قصد ورود به رواق بزرگ امام خمینی (ره) را دارند، هنگام گذر از رواق دارالزهد یا هنگام ورود از صحن کوچک بعثت یا زمانی که قصد دارند مستقیم از صحن نو وارد رواق امام خمینی (ره) شوند، از کنار مزار شیخ بهائی می‌گذرند و فاتحه‌ای را به روح بزرگ این عالم و دانشمند نامدار، نثار می‌کنند؛ با این حال، شاید کمتر کسی بداند که مزار شیخ بهائی در تاریخ ۴۰۰ ساله خود، در ابتدا منزل و محل تدریس شیخ بود و پس از رحلت وی، به بازار تبدیل شد و در نهایت، طی توسعه حریم حرم، به رواق‌های این مکان مقدس پیوست؛ یعنی، مزار شیخ بهائی در ابتدا، بخشی از حرم رضوی نبوده‌است.

تأسیس تیمچه شیخ بهائی

گفتیم که با درگذشت شیخ بهائی در سال ۱۰۰۱. ش، پیکر او را از اصفهان به مشهد آوردند و در خانه و محل تدریس اش، در جوار حرم مطهر رضوی دفن کردند. خوب است بدانید که شیخ، در دوران حیات و زمان حضور در حرم مطهر رضوی، دو مکان برای استقرار داشت؛ مکان اول همین مزار اوست که در آن تدریس هم می‌کرد و مکان دوم، حجره‌ای در مدرسه بالاسر بود که اشراف خوبی به روضه منوّره داشت و شیخ بهائی نیز، آن را به مکان عبادت خود تبدیل کرده‌بود. مدرسه بالاسر که در جوار مدرسه پریزاد قرار داشت، در توسعه‌های دهه ۱۳۵۰ و هنگام تخریب بازار قدیم مشهد، از بین رفت، اما مزار شیخ بهائی از آن تخریب مصون ماند. طی یک قرن بعد از رحلت شیخ، روی مزار وی ضریحی کوچک نصب کردند.

محل تدریس شیخ بهائی یا به قول اهل علم «مَدْرَس» وی، به دلایلی که بر ما معلوم نیست، به تدریج ماهیت پیشین خود را از دست داد و در اوایل دوره قاجار، به یک «تیمچه» تبدیل شد که اتفاقاً نامش را هم «تیمچه شیخ بهائی» گذاشته بودند. «تیمچه»، طبق مندرجات فرهنگ فارسی مرحوم دکتر محمد معین، «سرایی است دارای چند دکان که تاجران در آن داد و ستد کنند». امروزه این واژه را معادل واژه فرنگی «پاساژ» می‌دانند. معمولاً در تیمچه‌ها حجره‌های متعدد برای داد و ستد وجود داشت. در تیمچه شیخ بهائی، تا جایی که نقشه‌های دوره قاجار نشان می‌دهد، علاوه بر حجره‌های کار و کسب، حجره‌ای هم وجود داشت که مزار شیخ بهائی در آن قرار گرفته‌بود. این حجره، از شرق به آشپزخانه حضرتی، از جنوب به «منازل جعفرقلی‌میرزا» و «مدرسه پایین‌پا» و از شمال به صحن نو محدود می‌شد و طبعاً مکانی شلوغ و پرجمعیت بود. طبق گزارش مرحوم عزیزا... عطاردی در جلد دوم کتاب «فرهنگ خراسان»، اراضی مربوط به منازل جعفرقلی‌میرزا و مدرسه پایین‌پا، عموماً به مسجد گوهرشاد تعلق داشت و در تغییرات یک قرن اخیر اماکن متبرکه به بخشی از رواق‌ها و ساختمان‌های اداری آستان‌قدس رضوی تبدیل شد.

شکل گرفتن رواق شیخ بهائی

تا سال ۱۳۵۶. ش، مزار شیخ بهائی در حجره‌ای ساده، در همان ابعاد اولیه تیمچه شیخ بهائی قرار داشت. با این حال، به دلیل جایگاه شیخ بهائی در عرصه علوم دینی و عقلی، مدرسان برجسته آستان قدس رضوی، مانند مرحوم ادیب نیشابوری دوم – که آخرین مدرس رسمی آستان‌قدس نیز بود – در محل مزار شیخ بهائی به تدریس می‌پرداختند. در سال ۱۳۵۶، طرح عمرانی توسعه اماکن متبرکه در عرصه شرقی حرم مطهر آغاز شد که بخش اصلی فعالیت‌های آن، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به سرانجام رسید و تا سال ۱۳۶۴. ش، رواق شیخ بهائی، با شکل و شمایلی که می‌بینید، ساخته و به طرز زیبایی آینه‌کاری شد.

منبع: روزنامه خراسان