، بروز حساسیت های تنفسی، آلرژی، سوزش چشم و آبریزش بینی در کنار عطسه‌ها و سرفه‌های پی در پی، مهمان ناخوانده این روزهای ساکنان خراسان رضوی و به ویژه مرکزنشینان آن به دلیل تداوم پدیده گرد و غبار شده است.

ریزگردهایی که نه تنها کانونهای خارجی گرد و غبار در آن نقش داشتند بلکه کانون‌های داخلی نیز در آن نقش‌آفرینی دارند؛ کانون‌هایی که بر اثر توسعه عرصه‌های بیابانی، خشکسالی و از بین رفتن پوشش سبز زمین هر روز و هر ثانیه در حال رشد و توسعه‌اند.

آنچه در وقوع پدیده گرد و غبار دیروز رخ داد و موجب غافلگیری مردم شد، این بود که وقوع این پدیده از اوایل صبح در مشهد و با شگفت‌زدگی شهروندان همراه بود که با توجه به کاهش نسبی دمای هوا، برخی حتی به غلط آنرا "مه" صبحگاهی انگاشته بودند، اما گویا اداره کل هواشناسی استان در اعلام رنگ هشدار دچار اشتباه بزرگی شده بود بدین معنا که سطح بالای آلودگی ناشی از افزایش ریزگردها موجب شد طبق مصوبه کارگروه اضطرار آلودگی هوای استان ادارات از ساعت ۱۲ روز سه‌شنبه تعطیل اعلام شوند حال آنکه باتوجه به قابل پیش بینی بودن توفان گرد و غبار با رصد نقشه‌های هواشناسی، این امکان وجود داشت که هشدارهای لازم، یعنی دست‌کم هشدار نارنجی را از روز قبل صادر کنند.

این در حالی است که اطلاعیه صادر شده اداره کل هواشناسی خراسان رضوی در روز دوشنبه صرفا از هشدار زرد برای فاجعه زیست محیطی صبح روز سه‌شنبه حکایت داشت و این تاخیر در اعلام رنگ صحیح هشدار موجب شد در ساعت هشت صبح روز سه‌شنبه، هشدار نارنجی اداره کل هواشناسی صادر شود و به تبع این اعلام دیرهنگام، برگزاری کارگروه اضطرار به جای شب قبل از وقوع پدیده در ساعت ۹ و ۳۰ دقیقه روز وقوع توفان گرد و خاک و ساعتها پس از غوطه‌ خوردن مشهد در گرد و خاک برگزار شود و در چنین شرایطی بود که کلیه تصمیم‌گیری‌های لازم در راستای تامین سلامت مردم با تاخیر همراه شد.

آلودگی هوا در کلانشهر مشهد تا بدان جا پیش رفت که شاخص کیفیت هوا تا ظهر دیروز - سه‌شنبه - عدد ۳۸۹ را هم لمس کرد و تجربه تنفس در هوای خطرناک را به همه آنها که با تصور یک روز عادی از منزل بیرون رفته بودند، تحمیل کرد.

اساسا در مدیریت چالش هایی مانند کانون های گرد و غبار، تعیین برنامه در ۲ بخش بلندمدت، کوتاه مدت و البته تصمیمات آنی و لحظه‌ای برای جلوگیری از وارد آمدن خسارت سلامتی به مردم ضرورت دارد بنابراین با توجه به سابقه مشهد در وقوع پدیده گرد و غبار، باید اهمیت مدیریت و مهار کانونهای گرد و غبار بار دیگر به مسئولان یادآوری شود.

خطه خشک و نیمه خشک خراسان رضوی سالهاست که رنجور از کم آبی و پدیده خشکسالی است و فرسایش آبی و بادی خاک، موجب از دست رفتن سالانه چندین میلیون تن خاک این استان می‌شود.

این استان منطقه‌ای خشک و نیمه‌ خشک است زیرا ۷۵ درصد وسعت آن در اقلیم بیابانی یعنی خشک، نیمه‌خشک و فراخشک قرار دارد. یک میلیون و ۶۵۱ هزار و ۵۱۱ هکتار از زمین های این استان در مناطق بیابانی، که شامل حدود ۳۰ درصد از گستره استان می شود، متاثر از کانون‌های فرسایش بادی است.

فراخی مراتع خراسان رضوی نیز ۶ میلیون و ۵۶۶ هزار و ۲۹ هکتار، معادل ۵۶ درصد از کل گستره استان است. پهنه جنگل های خراسان رضوی نیز با محاسبه بیشه‌زارها، درختچه‌ها و جنگل‌های دست‌کاشت حدود یک میلیون هکتار یعنی ۸،۵ درصد از کل وسعت استان را شامل می شود.

هم‌اینک ۵.۵ میلیون هکتار از مساحت خراسان رضوی، یعنی ۴۸ درصد گستره این استان را اقلیم بیابانی تشکیل می‌دهد.

۲ کانون گرد و غبار خارجی شامل "قره قوم" در ترکمنستان و هرات در افغانستان ۲ مقصر اصلی و سهامدار جدی در آلودگی گاه و بیگاه هوای خراسان رضوی و افزایش غلظت گرد و غبار در این استان هستند که هنوز مدیریت و کنترل این کانونها نیز در مرحله تبیین ضرورت قرار دارد و روشن نیست برنامه ملی برای ورود و کنترل این کانونها در تعامل با کشورهای همسایه با چه کمیت و کیفیتی خواهد بود.

مدیریت و احیای کانون های گرد و غبار داخلی و نیز خارجی از جمله ضرورت هایی است که با نخستین نیاز زیستی بشر برای حیات، یعنی هوا ارتباط مستقیم و جدی دارد. اگر هوای گرد و غباردار، آن هم همانند تجربه دیروز مشهد تکرار شود که به پیش‌بینی مسوولان و متولیان محیط زیست خواهد شد، امسال سال سختی برای ریه‌های ساکنان این خطه خواهد بود.

کانون‌های زیر تاثیر فرسایش بادی شامل سه بخش مناطق بحرانی (مناطق مولد ریزگرد و غبار)، مناطق انتقال و مناطق میزبان غبار و ریزگرد است، بنابراین مناطق بحرانی و مدیریت آنها به منظور جلوگیری از تولید غبار و گرد از اهمیت و اولویت بیشتری برخوردار است.

تاکنون برای مدیریت مناطق بحرانی خراسان رضوی در پهنه‌ای معادل ۵۹۲ هزار هکتار با ایجاد جنگل طبیعی، عملیات بیابان زدایی انجام شده است.

به وجود آمدن کانون‌های عظیم فرسایش خاکی و توفان‌خیز در چند سال اخیر و وقوع پدیده گرد و غبار در استان خراسان رضوی، اکنون به معضل جدی زیست‌محیطی این خطه بدل شده که بر زندگی مردم تأثیر مستقیمی گذاشته است. وقوع توفان گرد و غبار در مناطق خشک سبب افزایش ذرات معلق نسبت به آستانه مجاز شده است که این موضوع آثاری منفی بر سلامت مردم دارد و به گفته کارشناسان در برخی موارد گرد و غبار موجب انتقال باکتری‌ها، ویروس‌ها و حتی قارچ‌های بیماری‌زا می‌شود.

۴۸ درصد گستره خراسان رضوی در سیطره اقلیم بیابانی

حفظ پوشش گیاهی از مهم‌ترین مسائل مربوط به حوزه منابع طبیعی است که در نبود این پوشش سبز، هجوم ریزگردها و تبعات ناشی از آن می تواند گلوی سلامت را به سختی بفشارد و این وضعیت در شرایط خشکسالی و تغییرات اقلیمی به مراتب سخت تر و شدیدتر می‌شود.

براساس اعلام اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی، این استان هشت میلیون هکتار عرصه‌ منابع طبیعی دارد که از این میزان حدود ۵.۵ میلیون هکتار پهنه های با اقلیم بیابانی است.

محسن فنودی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی با بیان اینکه حدود ۴۸ درصد از گستره بیش از ۱۱ میلیون هکتاری این استان دارای اقلیم بیابانی است، گفت: به زبان دیگر حدود ۶۹ درصد عرصه های زیر مدیریت این اداره کل بیابان محسوب می شود.

او افزود: از مجموع ۵.۵ میلیون هکتار گستره دارای اقلیم بیابانی در خراسان رضوی، ۱.۲ میلیون هکتار را کانونهای فرسایش بادی تشکیل می دهند که در قالب ۳۰ کانون در ۲۳ شهرستان استان پراکنش دارند.

مدیرکل منابع طبیعی خراسان رضوی ادامه داد: بیابان به مناطقی اطلاق می‌شود که اقلیم فراخشک و خشک با متوسط بارندگی سالانه کمتر از ۱۵۰ میلی متر دارند و درصد پوشش گیاهی آنها کمتر از ۱۰ درصد است.

رشد ۲ برابری کانون‌های گرد و غبار در سایه بی‌تدبیری

فنودی با اشاره به اینکه شمار کانون‌های گرد و غبار این استان طی چهار سال گذشته رشد ۲ برابری را تجربه کرده است، بیان کرد: طبق آخرین بررسی‌های انجام شده از سوی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، اکنون ۳۰ کانون زیر تاثیر فرسایش بادی با سطحی معادل ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار در ۲۳ شهرستان خراسان رضوی وجود دارد.

او اشاره کرد: این در حالی است که تا سال ۱۳۹۷ شمار کانون های گرد و غبار خراسان رضوی تنها ۱۵ کانون و مربوط به ۲۰ شهرستان و با گستره ۷۶۸ هزار هکتار بوده است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی تاکید کرد: کانون های زیر تاثیر فرسایش بادی شامل سه بخش مناطق بحرانی (مناطق مولد ریزگرد و غبار)، مناطق انتقال و مناطق میزبان غبار و ریزگرد است، بنابراین مناطق بحرانی و مدیریت آنها به منظور جلوگیری از تولید غبار و گرد از اهمیت و اولویت بیشتری برخوردار است.

فنودی اظهار کرد: سطح کنونی مناطق بحرانی زیر تاثیر فرسایش بادی در خراسان رضوی بیش از یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار است و حال آنکه این سطح قبل از این ۷۵۰ هزار هکتار بوده است.

او افزود: هشت میلیون هکتار از پهنه های استان عرصه های ملی زیر مدیریت این اداره کل است که به تعبیر دیگر حدود ۶۹ درصد گستره زیر مدیریت دارای اقلیم بیابانی است.

اقدام ملی، لازمه مدیریت کانون‌های گرد و غبار خارجی

مدیرکل منابع طبیعی خراسان رضوی با اشاره به ضرورت مدیریت کانون های گرد و غبار خارجی که بر هوای استان تاثیر می‌گذارد، ادامه داد: هم اینک کانون های قره قوم در ترکمنستان و هرات در افغانستان بر هوای استان تاثیر دارند که ضرورت مدیریت این کانون ها به سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری ایران اعلام شده است.

فنودی بیان کرد: پیگیری امور مربوط به کانون‌های گرد و غبار با منشاء خارجی به صورت متمرکز از طریق استانداری و دبیرخانه کارگروه مقابله با گرد و غبار از طریق وزارت امور خارجه دنبال می‌شود.

او تصریح کرد: به طور جدی معتقدیم این کانون های گرد و غبار باید با استفاده از اعتبارات بین‌المللی مدیریت و کنترل شود.

تداوم میزبانی خراسان رضوی از مهمان ناخوانده

مهدی اله‌پور مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی گفت: تجربه پدیده گرد و غبار در روز گذشته با منشاء کانون های داخلی و خارجی گرد و غبار رخ داد و تلاش شد تا در کمترین زمان، درست ترین تصمیمات در قالب برگزاری کارگروه اضطراری آلودگی هوای استان گرفته شود.

او افزود: اعلام اداره کل هواشناسی و پیش بینی کیفیت هوا بر اساس وظیفه این سازمان، ملاک تصمیم‌گیری به منظور برگزاری کارگروه اضطراری هوا و پیشنهادهای این اداره کل با همراهی دانشگاه علوم پزشکی برای تامین سلامت مردم مبنای تصمیمات و مصوبات این کارگروه است.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی با اشاره به اینکه روز گذشته هوای مشهد از نظر افزایش حجم ریزگردها به شرایط خطرناک رسید، ادامه داد: این امر موجب تعطیلی مراکز آموزشی، ادارات و لغو کلیه فعالیت های ورزشی از ساعت ۱۲ ظهر شد.

اله پور بیان کرد: خوشبختانه امروز شاهد کاهش چشمگیر حجم ریزگردهای هوای مشهد در مقایسه با دیروز هستیم اما طبق پیش بینی ها این روند ادامه دار نیست.

او تصریح کرد: پیش بینی‌ها از تداوم وجود گرد و غبار تا پایان هفته جاری خبر می‌دهد و احتمالا هفته آینده نیز شاهد تکرار پدیده گرد و غبار و هجوم ریزگردها به این کلانشهر خواهیم بود.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی تاکید کرد: هوای مشهد و استان زیر تاثیر ۲ کانون خارجی هرات و قره قوم است که برای مهار این ۲ کانون امکان انجام اقدامی میسر نیست اما برای ۳۰ کانون موجود در استان می توان اقدامات مدیریتی و کنترلی صورت داد تا دست‌کم از شدت پراکنده شدن ریزگردها و تشدید وضعیت آلودگی پیشگیری شود.

اله‌پور اظهار کرد: طبق آخرین آمار اعلامی سالانه ۲۱۹ هزار تن خاک از محل کانون های گرد و غبار داخلی وارد هوای استان خراسان رضوی شده و در معرض تنفس ساکنان قرار می‌گیرد.

او با بیان اینکه این روند تهدیدی جدی برای سلامت مردم استان است، افزود: براساس مطالعات منشاء‌یابی انجام شده در حوزه کانون های گرد و غبار، کانون های گرد و غبار استان پراکنش بالایی دارند اما کانون های بحرانی استان در شهرستان‌های سبزوار، گناباد، رشتخوار، خواف و تایباد متمرکز هستند که ۲.۵ میلیون هکتار از مجموع ۳.۳ میلیون هکتار عرصه‌های زیر تاثیر فرسایش بادی خراسان رضوی را شامل می‌شوند.

سرخس کانون بحرانی گرد و غبار خطه خورشید

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی با بیان اینکه شاهد فعالیت کانون سرخس به عنوان بحرانی‌ترین کانون گرد و غبار استان هستیم، ادامه داد: مساله گرد و غبار یکی از چالش های مهم استان است و با پیگیری های انجام شده هر ۲ بخش دولتی و خصوصی برای مدیریت گرد و غبار در این ۲ شهرستان وارد عمل شده‌اند.

اله پور بیان کرد: فعالیت کانون‌های داخلی گرد و غبار در۲ منطقه خواف و سرخس عمدتاً به دلیل وجود مراتع تخریب شده ناشی از چرای بی رویه دام و کشتزارهای دیم است که به علت کم بودن بارندگی در منطقه، فاقد پوشش گیاهی و مستعد جدی تولید گرد و غبارند.

او تصریح کرد: کانون‌ خارجی گرد و غبار تاثیرگذار بر منطقه سرخس نیز صحرای قره قوم در ترکمنستان است بنابراین کانون سرخس از وضعیت خاصی برخوردار است.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی تاکید کرد: عمده کانونهای گرد و غبار با شدت کم و متوسط استان نیز در شهرستان‌های سرخس، نیشابور، سبزوار، داورزن، بردسکن، خلیل آباد، کاشمر، مه ولات، تربت حیدریه، رشتخوار، بجستان، گناباد، خواف، تایباد و تربت جام پراکنده هستند.

منبع:ایرنا